Στις 2 Φεβρουαρίου 2016, όταν δημοσιεύτηκε η ονομασία μου ως Αποστολικός Έξαρχος των Ανατολικών Καθολικών στην Ελλάδα, ο αείμνηστος συνάδελφος Φραγκίσκος Παπαμανώλης (1936-2023), Πρόεδρος τότε της Καθολικής Ιεραρχίας στην Ελλάδα, μου έγραψε ένα ευχητήριο μήνυμα, βεβαιώνοντας με για την προσευχή του· ταυτόχρονα πρόσθετε ότι έπρεπε να διαβάσω την λατινική έκδοση της Αγίας Γραφής το εδάφιο Α’ Τιμ.3,1 : «εάν κάποιος την αρχιεροσύνη επιθυμεί, καλό έργο επιθυμεί…». Μου ζητούσε όμως να μεταθέσω το κόμμα της φράσης. Μεταξύ σοβαρού και αστείου, μου εξηγούσε τι εννοούσε με αυτήν την αλλαγή του κόμματος: η νέα φράση θα λέει «εάν κάποιος επιθυμεί μία καλή αρχιεροσύνη, επιθυμεί μία δέσμευση, ένα καλό έργο, δηλαδή (να επιθυμεί) να είναι καλός Επίσκοπος, δηλαδή μία δέσμευση καθόλου εύκολη». Ο αγαπητός Επίσκοπος Φραγκίσκος κατέληγε με την ευχή του λέγοντας: «να είσαι λοιπόν ένας καλός Επίσκοπος είναι ένα δύσκολο έργο, ένα καθήκον βαρύ, ένας κουραστικός-απαιτητικός σταυρός».
Το μήνυμα του Επισκόπου Φραγκίσκου επανήλθε στη μνήμη μου όταν διάβασα το «Σχόλιο για τον Παράδεισο των Πατέρων», γραμμένο από τον Dadisho Qatraya, αφιερωμένο στην ιεροσύνη και ιδιαίτερα στην αρχιεροσύνη. Πρόκειται για ένα κείμενο με μοναδική επικαιρότητα και για αυτό το παρουσιάζω εδώ. Όπως έγραψα σε προηγούμενο σχόλιο μου, το κείμενο αυτό είναι γραμμένο από έναν μοναχό της Συροανατολικής Εκκλησίας, ο οποίος έζησε στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα, στο Μπεθ Κατράγια, περιοχή δυτικά του Περσικού Κόλπου, μία περιοχή πολύ σπουδαία για την άνθηση των μοναστηριών, μοναχών και μοναστικών κειμένων συριακής παράδοσης. Αρχικά αντιγράφω τη μετάφραση του κειμένου και τελικά υπογραμμίζω μερικές απόψεις, που μου φαίνονται αξιόλογες.
Dadisho Qatraya: Σχόλιο στον Παράδεισο των Πατέρων 1,32
Ερώτηση των αδελφών. Ο Απόστολος Παύλος δηλώνει: «Όποιος επιθυμεί την αρχιεροσύνη, επιθυμεί ένα καλό έργο» (Α’ Τιμ.3, 1), και ο Άγιος Μεταφραστής (Teodoro di Mopsuestia) στο σύγγραμμά του «Βιβλίο για την Ιεροσύνη», δίνει μία συμβουλή στο φίλο του Κυριάκο, για να τον πείσει να παραμείνει στην τάξη της αρχιεροσύνης την οποία είχε λάβει. Για ποιον λόγο λοιπόν ο Άγιος Παύλος Επίσκοπος της πόλης Κέντος στην Ιταλία, συνεργάτης του Ιωάννη της Εδέσσης, μετά από δεκαπέντε μέρες στον Επισκοπικό θρόνο, αντιλήφθηκε τις πολλαπλές δυσκολίες του και ζήτησε στον Θεό να παραιτηθεί από το αξίωμά του και ο Θεός του το επέτρεψε με μία αποκάλυψη;
Απάντηση του Dadisho Qatraya. Μπροστά στον Θεό τίποτα δεν είναι πιο αγαπητό και πιο πολύτιμο από τη δικαιοσύνη των δικαίων. Αυτή η δικαιοσύνη είναι η αιτία όλων των καλών πραγμάτων που συμβαίνουν στη γη. Δηλαδή θέλω να πω η ιεροσύνη και όλα τα άλλα δώρα, τα οποία διανέμονται από τον Μεγάλο Αρχιερέα της πίστης μας, τον Κύριό μας Ιησού Χριστό. Πραγματικά, ο Παύλος αντιλήφθηκε ότι πολλοί, στερούμενοι σοφίας και καλής διαγωγής, επιθυμούσαν να είναι ηγέτες (επιθυμούσαν την πρωτοκαθεδρία και την προεδρία, εξαιτίας της ματαιοδοξίας τους, ενώ πολλοί άλλοι που είχαν αποκτήσει τη γνώση και την καλή διαγωγή τους, απέφευγαν την πρωτοκαθεδρία και την προεδρία, χάρη στην ταπεινοφροσύνη τους.
Επειδή αυτά τα γεγονότα βλάπτουν την διδασκαλία και την έμπρακτη χριστιανική ζωή δηλώνει: «Όποιος επιθυμεί την αρχιεροσύνη, επιθυμεί ένα έργο καλό», και με τις λέξεις αυτές θέλει να πει: «Εγώ δεν βάζω εμπόδια ούτε προωθώ προς αυτήν (την αρχιεροσύνη). Πραγματικά, αν προωθούσα, πολλοί θα έτρεχαν προς την αρχιεροσύνη, έστω και αν ήταν ανόητοι και άτακτοι, αλλά εάν έβαζα εμπόδια, κανένας φρόνιμος και κανένας ενάρετος δεν θα πλησίαζε προς την αρχιεροσύνη».
Και λοιπόν; Όποιος θέλει να είναι Επίσκοπος ή Ιερέας ή ανώτερος ή οδηγός μίας κοινότητας, δεν πρέπει να ατενίζει στην τιμή που έρχεται από την ιεροσύνη και δεν πρέπει να αναζητά την τιμή ή την εξουσία. Αντίθετα οφείλει να ατενίζει στο έργο (στη δράση, στην προσπάθεια, στην εργασία…) της ιεροσύνης, δηλαδή στις σκληρές και πολλαπλές προσπάθειες, που συνδέονται με το αξίωμά του. Έχει την φυσική μόρφωση και διδάσκεται από την Αγία Γραφή; Είναι σταθερός στην πίστη και επιδίδεται να διατηρεί καλή διαγωγή στη ζωή του; Επιπλέον διαθέτει αρετές που ξεπερνούν τις κοινές αρετές, δηλαδή την καλοσύνη, την γλυκύτητα, τη γαλήνη, την ταπεινοφροσύνη, την ευσπλαχνία, τη συγνώμη, τη διάκριση και την κατανόηση; Εκλέχθηκε από τη θεία χάρη για τα έργα της αρχιεροσύνης, διαμέσου ανθρώπων που φοβούνται τον Θεό και υπηρετούν το πνεύμα της ιεροσύνης, και όχι από ανθρώπους που υπηρετούν τα πάθη και τις κολακείες; Ο άνθρωπος αυτός πρέπει να είναι πεπεισμένος για όλα αυτά και θα δει ότι όλα είναι ένα όμορφο έργο.
Ο μακάριος μεταφραστής έδωσε στον φίλο του Κυριάκο μία συμβουλή για να τον πείσει να παραμείνει πιστός στην ιερή τάξη, παρουσιάζοντας του πέντε λόγους. Πρώτο γιατί την είχε λάβει από πολύ καιρό. Δεύτερο γιατί είχε εκλεχθεί από πολλούς ανθρώπους, που φοβόντουσαν τον Θεό. Τρίτο γιατί διακρινόταν από την σύνεσή του και τη μόρφωση του. Τέταρτο η διάκριση του για τη ζωή του και την αρετή του. Πέμπτο εξαιτίας της μεγάλης ταπεινοφροσύνης του.
Πραγματικά, αυτή η ταπεινοφροσύνη τον οδηγούσε να αρνηθεί την αρχιεροσύνη όχι μόνο στην αρχή της εκλογής του, αλλά και μετά τη συγκατάθεσή του να δεχθεί αυτήν την αρχιεροσύνη και να συνεχίσει να ζητά την απαλλαγή του από αυτήν.
Ο μακάριος Παύλος ήταν ένας άνθρωπος δίκαιος και ενάρετος, ήταν ταπεινός και περιφρονούσε τον εαυτό του. Αγαπούσε τη σιωπή και τη μοναξιά. Για τον λόγο αυτόν ούτε οι αφηρημάδες από την αρχηγία, ούτε οι πολλαπλές δεσμεύσεις τον ευχαριστούσαν. Επομένως όταν τόσοι και τόσοι άνθρωποι των ανάγκασαν (να δεχθεί), την ιεροσύνη μετά από δεκαπέντε ημέρες, με δάκρυα και μεγάλο πόνο ζήτησε από τον Κύριο να δεχθεί την παραίτησή του, ώστε να μπορέσει να Τον εξυπηρετήσει με τρόπο που μπορούμε και με τρόπο ωφέλιμο, δηλαδή με μία χειρονακτική εργασία μέσα στη φύση, με περιφρόνηση στον εαυτό του και με ταπεινοφροσύνη. Μέσα την καλοσύνη του, ο Κύριος, βλέποντας την ταπεινοφροσύνη του δέχθηκε την αίτησή του και το έκανε για δύο λόγους: πρώτα γιατί ο ίδιος ο Παύλος θα είχε ωφέλεια· δεύτερο για να αποφύγει ώστε τόσοι και τόσοι ανάξιοι να επιθυμούσαν να φτάσουν στην πρώτη θέση και έτσι να αποφευχθούν οι ανταγωνισμοί που θα προέκυπταν.
Σημειώσεις στο κείμενο
Να δεχθούμε την αρχιεροσύνη, να είμαστε Επίσκοποι, είναι ένας σταυρός τον οποίο ο Κύριος μας δίνει, προσφέροντάς μας με την ευσπλαχνίας Του, και με τη χάρη Του τη δύναμη να τον σηκώνουμε. Αυτήν την «καλή αρχιεροσύνη» προερχόμενη από την μετάθεση ενός κόμματος, θα είναι πάντοτε Εκείνος, ο Κύριος ο πρώτος και μοναδικός Επίσκοπος της Εκκλησίας Του, ο οποίος θα μας αξιώσει να τη ζήσουμε, παρά τις αδυναμίες μας, τις ατέλειες μας, οι οποίες θεραπεύονται πάντοτε από τη Θεία Του Χάρη.
Μεταξύ των Πατέρων της Εκκλησίας, Ελλήνων, Λατίνων, Συρίων έχουμε παραδείγματα προσώπων τα οποία προσπαθούν να αποφύγουν ή και αποφεύγουν την χειροτονία, τόσο την ιερατική όσο και την επισκοπική. Ο μεγάλος Ισαάκ της Νινιβής (συγγραφέας του 7ου αιώνα, που χειροτονήθηκε Επίσκοπος της Νινιβής), μετά από πέντε μήνες αρχιεροσύνης «για κάποιο λόγο τον οποίο μονάχα ο Θεός γνωρίζει», (όπως γράφει ο βιογράφος του), αποσύρθηκε σε ένα μοναστήρι, όπου επιδόθηκε στη μελέτη της Αγίας Γραφής και στη μοναχική ζωή.
Το ερώτημα που έγινε από τους αδελφούς στο κείμενό μας, ξεκινά από τη σύγκριση μεταξύ δύο αυθεντικών θέσεων: από τη μία πλευρά η θέση των Αγίων Παύλου και Θεοδώρου οι οποίοι βεβαιώνουν τη σπουδαιότητα και την ωραιότητα του επισκοπικού αξιώματος· από την άλλη πλευρά η περίπτωση του επισκόπου Παύλου στον οποίο ο Θεός χορηγεί να παραιτηθεί από το επισκοπικό αξίωμα.
Την απάντηση του Dadisho Qatraya τη βλέπουμε διαιρεμένη σε τέσσερα σημεία. Πρώτο πρώτο: η ιεροσύνη είναι ένα δώρο το οποίο προσφέρεται από τον ίδιο τον Χριστό και το οποίο με παράδοξο τρόπο μπορεί να αναζητηθεί ή να επιθυμηθεί από ματαιοδοξία ή μπορεί κανείς να το αρνηθεί από ταπεινοφροσύνη. Και με ευφυή τρόπο προσθέτει το σχόλιο του: στο παυλικό κείμενο 1 Τιμ.3: «Όποιος επιθυμεί την αρχιεροσύνη, επιθυμεί ένα έργο καλό» και με το κείμενο αυτό θέλει να πει: «Εγώ δεν βάζω εμπόδια, ούτε προωθώ προς την ιεροσύνη. Πραγματικά, αν προωθούσα, πολλοί θα έσπευδαν προς την ιεροσύνη, ακόμα και οι ανόητοι και οι άτακτοι· αν πάλι έβαζα εμπόδια, κανένας φρόνιμος ακόμα και ενάρετος δεν θα πλησίαζε προς την αρχιεροσύνη». Στο δεύτερο σημείο ο Dadisho Qatraya περιγράφει τις απαραίτητες αρετές, οι οποίες επιτρέπουν σε έναν επίσκοπο να φέρει σε πέρας το βαρύ καθήκον του: σοφός, μορφωμένος στα Ιερά Βιβλία, σταθερός στην πίστη και στις αρετές εκείνες που ξεπερνούν τις συνηθισμένες αρετές»: στην καλοσύνη, στην γλυκύτητα, στη γαλήνη, στην ταπεινοφροσύνη, στην ευσπλαχνία, στη συγνώμη, στη διακριτικότητα, στην κατανόηση. Και τελικά η εκλογή γίνεται από τον Κύριο, (από τη Θεία Χάρη…) και διαμέσου των ανθρωπίνων μεσολαβήσεων: «…εκλέχθηκε από τη θεία χάρη με τη συνεργασία της ιεραρχίας ανθρώπων που φοβούνται τον Θεό… Είθε ο άνθρωπος αυτός (που εκλέγεται) να είναι πεπεισμένος (και να δεχθεί την εκλογή του) και θα διαπιστώσει ότι όλα θα είναι ένα όμορφο έργο». Στο τρίτο σημείο ο Dadisho Qatraya αναφέρει τις συμβουλές που δόθηκαν από έναν συνετό άνθρωπο, σε έναν που έλαβε την αρχιεροσύνη και αντιμετώπιζε τον πειρασμό να εγκαταλείψει και να παραιτηθεί από την αποστολή του: Πρώτο σημείο γιατί την είχε λάβει από πολύ καιρό, δεύτερον γιατί είχε εκλεγεί από πολλούς ανθρώπους θεοφοβούμενους. Τρίτον, γιατί διακρινόταν για τη σύνεσή του και τη μόρφωσή του. Τέταρτον, εξαιτίας της ενάρετης ζωής του και πέμπτο εξαιτίας της μεγάλης ταπεινοφροσύνης του. Στο τέταρτο σημείο ο Dadisho Qatraya μιλά και πάλι για τον Επίσκοπο Παύλο, του οποίου ο Κύριος δέχθηκε την παραίτηση από το επισκοπικό του αξίωμα. Η παραίτηση αυτή πρέπει να είναι ένα παράδειγμα για πολλούς, δηλαδή από τη μία μεριά η αγία και ενάρετη ζωή του ίδιου του Παύλου και από την άλλη μεριά το παράδειγμα που διδάσκει πολλούς: «Επομένως όταν τόσοι και τόσοι άνθρωποι τον ανάγκασαν (να δεχθεί) την αρχιεροσύνη, μετά από δεκαπέντε μέρες με δάκρυα και τόσο πόνο ζήτησε από τον Κύριο να δεχθεί την παραίτησή του για δύο λόγους: πρώτον γιατί ο ίδιος ο Παύλος θα έβρισκε ωφέλεια· δεύτερον για να αποφευχθούν πολλοί άτακτοι που επιθυμούν να φτάσουν στην πρωτοκαθεδρία και επομένως να εκλείψουν οι μάχες που θα ξεσπούσαν».
Κατά τον 7ο αιώνα, όπως και κατά τον 21ο αιώνα, μπροστά στο βάρος, μπροστά στην ευθύνη, μπροστά στο έργο της αρχιεροσύνης (ένα έργο που σε βάζει αντιμέτωπο με την μοναξιά σου, μέσα στη διαδικασία που σου ανατίθεται) και επίσης μπροστά στην αδυναμία σου, μπροστά στην ανθρώπινη φύση σου θα έλεγα, ο πειρασμός της άρνησης, του όχι πριν ή μετά την επισκοπική χειροτονία, είναι πολύ πραγματικός και μέχρι τις μέρες μας αποτελεί μία είδηση που συνεχίζει να μας εκπλήττει να μας εντυπωσιάζει και να μας ρωτά το γιατί.
Δεν έχω την αξίωση να κατέχω τις λύσεις ή τις απαντήσεις· απλά αναφέρω κάτι, το οποίο πρέπει να μας κάνει να στοχαζόμαστε, δηλαδή την ανθρώπινη φύση του Επισκόπου, του Ιερέα, του Διακόνου, την ανθρώπινη εκείνη φύση την οποία έλαβε και την οποία λύτρωσε ο Κύριος μας κατά την ενσάρκωσή του και η οποία παραμένει φτωχή, αδύναμη, απομονωμένη, μέχρι τον Σταυρό του Χριστού και τον σταυρό τον δικό μας.
Η επισκοπή ως σταυρός, ζυγός, βάρος, εκείνο το έργο του Παύλου. Κατά τις συνεδριάσεις της Συνόδου των Επισκόπων του 2023, ακούγοντας τις παρεμβάσεις πολλών και πολλών μελών αυτής της εκκλησιαστικής συνέλευσης, ανδρών και γυναικών από πολλά μέρη και Εκκλησίες του κόσμου, αντιλήφθηκα μέσα μου ένα αντίθετο συναίσθημα και αναγνωρίζω ότι ήταν Όχι χωρίς ένταση, αμηχανία: από τη μια πλευρά ο πλούτος που θα μπορούσε να φέρει το άκουσμα της εμπειρίας και των προτάσεών τους. από την άλλη, νιώθοντας πολύ έντονη τη συνείδηση, τη βεβαιότητα ότι στο τέλος των συνεδριάσεων, εμείς και μόνο εμείς θα είμαστε οι επίσκοποι, οι αληθινοί συνοδικοί πατέρες, που επιστρέφοντας στις μητροπόλεις μας, επιστρέφοντας στην πρώτη σειρά, θα πάρουμε επάνω ο σταυρός, ο ζυγός, το opus που «φυλάει το ποίμνιο».
Το κόμμα του Παυλικού κειμένου του 1 Τιμ 3 για το οποίο μίλησα στην αρχή, τοποθετημένο πριν ή μετά από τον ένα ή τον άλλο όρο, δεν αλλάζει το γεγονός ότι η επισκοπή είναι ένα “opus”, και εδώ εκμεταλλευόμαστε τις έννοιες, τα συνώνυμα του όρου: έργο, φορτίο, ζυγός, σταυρός…, που κουβαλάμε με την αδύναμη, εύθραυστη, συχνά μόνη μας ανθρωπιά… αγαπημενος ομως, και δυναμωμενος, γιατρεμενος, λυτρωμενος απο εκεινη τη “Θεια Χάρη” που μας στηρίζει και μας σώζει. Και ολοκληρώνω με τον Dadisho: «Επιλέχτηκε με τη θεία χάρη για τα έργα της επισκοπής από ανθρώπους που φοβούνται τον Θεό…. Ας πειστεί αυτός ο άνθρωπος και θα δει ότι είναι ένα όμορφο έργο».
+ Εμμανουηλ Νιν
Αποστολικός Έξαρχος
των Ελληνορρύθμων Καθολικών Ελλάδος