Εδώ και αρκετό καιρό στην Καθολική Εκκλησία γίνεται πολύς λόγος για συνοδικότητα. Αυτή, παρουσιάζεται και πρωτίστως βιώνεται (ίσως ελλείψει ξεκάθαρης διευκρίνισης σχετικά με το νόημά της αλλά και ίσως ελλείψει πραγματικής κατήχησης) ως τόπος, χώρος, όπου ο καθένας μπορεί να εκφραστεί για τα πάντα, ακόμη και να προτείνει θέματα και απόψεις, που συνήθως επαφίενται στο αποκλειστικό δικαίωμα του επισκόπου Ρώμης, ενδεχομένως και αυτού που προΐσταται μιας οικουμενικής συνοδικής συνέλευσης. Συνοδικότητα… μια συνοδική Εκκλησία… Ακόμη, μια γενική σύνοδος επισκόπων για τη συνοδικότητα θα πραγματοποιηθεί στη Ρώμη το 2023, και αυτό δεν είναι ούτε αστείο ούτε απλό λογοπαίγνιο.
Προσπάθησα να αναλογιστώ λίγο αυτό το θέμα, ξεκινώντας από το αίτημα του Πάπα Φραγκίσκου ολόκληρη η Εκκλησία να εμβαθύνει και να προβληματιστεί με τον λαό του Θεού πάνω σε αυτό το ζήτημα (της συνοδικότητας), που φαίνεται ότι μόλις τώρα, στις μέρες μας, ανακαλύπτουμε πόσο θεμελιώδους και ζωτικής σημασίας είναι. Αλλά αναρωτιέμαι: Αντιλαμβανόμαστε βαθιά το νόημα και τη σημασία της; Κάποιος μάλιστα οικειοποιήθηκε τη φράση που αποδόθηκε, σε προγενέστερο χρόνο, σε έναν Καταλανό επίσκοπο στις αρχές του εικοστού αιώνα, και επινόησε τη νέα φράση: «Η Εκκλησία θα είναι συνοδική ή δεν θα είναι Εκκλησία».
Ο προβληματισμός μου, χωρίς να έχει μεγάλες αξιώσεις, εκκινεί από το γεγονός ότι πολλές φορές, τους τελευταίους μήνες, άκουσα να λέγεται, ακόμη και από πρόσωπα εγνωσμένης εγκυρότητας, το εξής: «Εσείς στην Ανατολή είχατε πάντα συνοδικότητα. Ενώ εμείς στη Δύση, ίσως…». Αλλά για ποια συνοδικότητα μιλάμε; Όταν διατυπώνεται ότι: «… εσείς στην Ανατολή είχατε πάντα συνοδικότητα…», δεν ελλοχεύει ο κίνδυνος παρεξήγησης, όταν, με το βλέμμα στραμμένο προς τις Ανατολικές Εκκλησίες, συγχέει κανείς τη συνοδικότητα με την επισκοπική συλλογικότητα; Η τελευταία, στην Ανατολή, συνδέεται με την άσκηση της εξουσίας, της ποιμαντικής διακονίας, της υπηρεσίας εντός των Χριστιανικών Εκκλησιών που λαμβάνει χώρα στη σύναξη των επισκόπων που ανήκουν σε μια συγκεκριμένη Εκκλησία και έχει ως επικεφαλής της έναν πατριάρχη, έναν αρχιεπίσκοπο ή έναν μητροπολίτη. Οι αποφάσεις, εντός αυτών των Εκκλησιών, λαμβάνονται από τη σύναξη των επισκόπων (σχεδόν πάντα αποκαλούμενο «σύνοδος» ή μερικές φορές «συμβούλιο ιεραρχών»), που ανήκουν σε μια Ανατολική Εκκλησία. Η σύνοδος συγκαλείται από τον προεδρεύοντα σε αυτήν, ενόψει επισκοπικών ονομασιών και άλλων σημαντικών αποφάσεων, κατά τη διάρκεια της χριστιανικής πορείας που αναλαμβάνουν οι ποιμένες για το καλό των πιστών τους, σεπνευματικό και υλικό επίπεδο.
Βέβαια, αυτή η άσκηση διακονίας / υπηρεσίας / εξουσίας στις Ανατολικές Εκκλησίες έχει σίγουρα μια συνοδική διάσταση κατά το ότι οι αποφάσεις που λαμβάνονται σε πλήρως συλλογικό επίπεδο, ανήκουνστη σύνοδο των επισκόπων, νοούμενη ως σύναξη επισκόπων μαζί με τον προϊστάμενό τους: Πατριάρχη, αρχιεπίσκοπο ή μητροπολίτη. Επομένως, στην Ανατολή, και για καθεμία από τις Εκκλησίες, γίνεται λόγος για μια πορεία της συνόδου των επισκόπων με τρόπο συλλογικό. Ωστόσο, και ξαναπιάνοντας το νήμα από την αρχή, αν η Δύση αντιλαμβάνεται τη συνοδικότητα ως τόπο ή ως στιγμή όπου όλοι, λαϊκοί και κληρικοί, δρουν από κοινού προκειμένου να καταλήξουν σε κάποια εκκλησιαστική, δογματική, κανονική, πειθαρχικήαπόφαση, όποια και να είναι αυτή, καθίσταται σαφές ότι τέτοια συνοδικότητα στην Ανατολή δεν υπάρχει.
Τους τελευταίους μήνες στις Εκκλησίες μας, ιδιαίτερα στη Δύση, έχουν σχηματιστεί ομάδες προβληματισμού αποτελούμενες κυρίως, αλλά όχι μόνο, από λαϊκούς, για να συζητήσουν περί του τι ακριβώς είναι συνοδικότητα και τι θα πρέπει να είναι. Οι σκέψεις αυτές, που λαμβάνουν χώρα σε επίπεδο ενορίας, πρέπει στη συνέχεια να παρουσιαστούν σε επίπεδο επισκοπής, έπειτα σε επίπεδο επισκοπικών διασκέψεων, μετά σε επίπεδο Γενικής Συνόδου στη Ρώμη, για να φτάσουν τελικά στην κορυφή του λόφου ήτης πυραμίδας (μεταφορικά ισοδύναμων) προκειμένου να προταθούν στον Πάπα. Με αυτόν τον τρόπο, ίσως να βρισκόμαστε σε μια συλλογική άνοδο μάλλον, παρά σε μια πορεία μαζί. Αλλά για να φτάσουμε πού; σεποιον σκοπό; Αφήνω τις ερωτήσεις ανοιχτές. Επιπλέον, ξέρουμε καλά ότι όταν μια ομάδα ανθρώπων φτάσει στην κορυφή ενός τόπου, πολλοί άλλοι «συνοδικοί» μαζί με τους οποίους ξεκίνησε, ενδεχομένως να έχουν σταματήσει ή να έχουν παραμερίσει κατά τη διάρκεια της πορείας επειδή η προσπάθειά τους ναπροχωρήσουν καταδείχθηκε ελλιπής.
Σε βιβλικό επίπεδο αναφέρω μόνο δύο κείμενα. Στο Ευαγγέλιο, στον Ιω. 14:6, βρίσκουμε τηνεπιβεβαίωση του Ιησού: «Εγώ είμαι η οδός, η αλήθεια και η ζωή…». Στη συνέχεια, στις Πράξεις των Αποστόλων 9,2, ο Σαύλος χρησιμοποιεί τον όρο «το μονοπάτι» αναφορικά με το να ακολουθεί κανείς τονΚύριο και το Ευαγγέλιό Του. Έτσι το να ακολουθούμε τον Ιησού, να είμαστε και να ζούμε ως Χριστιανοί, σημαίνει ότι τελικά ζούμε ως «συνοδικοί» και αυτό συμβαίνει ήδη από τη στιγμή της βάπτισής μας. Βαδίζουμε όλοι ως Εκκλησία του Χριστού σε μια πορεία που κάνουμε μαζί ως Χριστιανοί φυσικά, αλλά το ερώτημα που πρέπει και θα έπρεπε να τεθεί από την αρχή είναι το εξής: «πορεία με ποιον;».
Η λέξη «σύνοδος» προέρχεται απευθείας από τα ελληνικά που σημαίνει «περπατώ με …». Τοσημαντικό όμως και το πιο θεμελιώδες, θα έλεγα, που πρέπει να διευκρινιστεί άμεσα για να μην λοξοδρομήσει ο προβληματισμός μας για τη συνοδικότητα, είναι η έννοια και το πραγματικό αντικείμενο της ελληνικήςπρόθεσης «συν». Δεν αναφέρεται στην «πορεία» αλλά σε «κάποιον» με τον οποίο πραγματοποιείται καιολοκληρώνεται αυτή. Η έννοια της συνόδου δεν είναι εκείνη του “όλοι μαζί”, αλλά μάλλον εκείνη του “πορεύομαι με”. Είναι το αντικείμενο ή το πρόσωπο «με το οποίο» η πρόθεση «συν» μας συνδέει και μας φέρνει κοντά. Δεναναφέρεται στον δρόμο, ούτε σε εμάς τους χριστιανούς, λαϊκούς, ιερείς, επισκόπους. Αυτό το «συν», αυτό το «με», αυτή η ελληνική πρόθεση συνδέει εμάς τους Χριστιανούς και μας οδηγεί σε ένα Πρόσωπο που είναι ο Χριστός. Επομένως, θα πρέπει να γίνει μια πρώτη διευκρίνιση: δεν πρόκειται για μια πορεία «όλων μαζί»αλλά μάλλον για μια «<πορεία όλων μαζί με τον Χριστό». Δεν ξεχνάμε ότι αυτό το «με τον Χριστό»ολοκληρώνεται μέσα στην Εκκλησία, που τρέφεται και παίρνει ζωή από τα Τίμια Δώρα του πολύτιμου Σώματοςκαι Αίματός Του.
Επιπλέον, θα πρέπει να τονιστεί ξεκάθαρα ότι η συνοδικότητα σε όλες τις χριστιανικές εκκλησίες, είτε είναι ανατολικές είτε δυτικές, δεν μπορεί να είναι ένα «επικάλυμμα» που μας εμφανίζει στον σύγχρονο κόσμο, αλλά και μεταξύ μας, σαν να είμαστε μια σύγχρονη δυτική δημοκρατία, κοινοβουλευτική ενδεχομένως, όπου ο καθένας μπορεί να πει τα πάντα και να μιλήσει για όλα. Η ζωή των Χριστιανικών Εκκλησιών δεν ήτανποτέ μια μορφή δημοκρατίας στην οποία όλοι αποφασίζουν για όλα με βάση πλειοψηφικούς κανόνες. Και ανεπρόκειτο για τέτοια δημοκρατία, ας μην ξεχνάμε ότι στα κοινοβούλια οι βουλευτές είναι εκλεγμένοι και, ως εκ τούτου, είναι εκπρόσωποι αυτών που τους εξέλεξαν.
Ποια συνοδικότητα να ξαναβρούμε στη Δύση; Συνοδικότητα ως βίωμα, θα έλεγα, στην Ανατολή και στη Δύση. Η ζωή των χριστιανών, πράγματι, είναι και ήταν πάντα ένα «συνοδικό» ταξίδι, ένα ταξίδι μαζίΤου, μαζί με τον Χριστό τον Κύριο που είναι ο ίδιος η οδός, η αλήθεια και η ζωή. Το να εμβαθύνουμε σήμερα, συζητώντας και μιλώντας για συνοδικότητα, ασφαλώς δεν αποτελεί καλή περίσταση η οποία θα μπορούσε να μας κάνει να αμφισβητήσουμε το πώς πορευόμαστε με τους άλλους. Από το βάπτισμά μας ήδη, περπατάμε με τον Χριστό στην Εκκλησία, και αυτό είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί. Αλλά θα πρέπει να αποτελέσει το σημείο από όπου επαναφέρουμε στο προσκήνιο στη χριστιανικής μας ζωής Εκείνον, τον Κύριο Ιησού Χριστό, με τον οποίο πορευόμαστε ως Χριστιανοί.
Για όλους εμάς τους Χριστιανούς -Ανατολικούς ή Δυτικούς- ο δρόμος θα είναι ο δικός μας ως μελών του Σώματος του Χριστού με τον Κύριο, ή αν θέλετε, ο δρόμος Του μαζί μας. Ανακινώ ένα θέμα που βρίσκουμε στα Αποφθέγματα των Πατέρων και που αποδίδονται στον Άγιο Αντώνιο τον Μέγα: … εκείνα τα ίχνη στην άμμο της ερήμου, που ο Αντώνιος πίστευε ότι ήταν δικά του, κάποια στιγμή ανακαλύπτει, ο ίδιος αλλά και εμείς μαζί του, ότι δεν ανήκουν στον ίδιο αλλά σε Εκείνον που περπατά δίπλα στον Αντώνιο και που τον στηρίζει σε στιγμές αδυναμίας. Σε Εκείνον που είναι πάντα δίπλα μας, στοναναστημένο και ζώντα Κύριο που βρίσκεται ανάμεσά μας. Και αναφέροντας τον Μέγα Αντώνιο, υπενθυμίζωεδώ τη μοναστική ζωή στην Ανατολή και στη Δύση, ως πρότυπο αυτής της συνοδικότητας στην οποίααναφέρθηκα: καθοδηγούμενοι από το Ευαγγέλιο, με τη διδασκαλία του ηγουμένου και των πρεσβύτερων πνευματικών, πορευόμαστε όλοι οι αδελφοί με τον Χριστό σε αναζήτηση του Θεού. Για άλλη μια φορά, η μοναστική κλήση μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε μια θεμελιώδη πραγματικότητα στη χριστιανική ζωή.
Θυμάμαι την ωραία έκδοση του καρδινάλιου Giacomo Biffi, αρχιεπισκόπου της Μπολόνια από το 1984 έως το 2003, που δημοσιεύτηκε κατά τα χρόνια του μεγάλου ιωβηλαίου του 2000 και την οποία ο καρδινάλιος της Μπολόνια τιτλοφόρησε «Identikit del Festeggiato» (ταυτότητα του εορτάζοντος). Πρόκειται για ένα κείμενο που αναφερόταν σε Εκείνον, που ήταν και που θα έπρεπε να είναι το επίκεντρο τωνιωβηλαίων εορτασμών. Ήδη από τότε ο μεγάλος Ιταλός καρδινάλιος προειδοποίησε για τον κίνδυνο ναεπισκιαστεί ή και να ξεχαστεί Εκείνος που ήταν ο μοναδικός λόγος για το ιωβηλαίο, η κύρια αιτία, ο μοναδικός αποδέκτης, ο Εορταζόμενος. Κατά τη γνώμη μου, τοποθέτησα σωστά τον ρόλο της ελληνικήςπρόθεσης «συν» που με το ουσιαστικό «οδός» γεννά τους όρους «σύνοδος» και «συνοδικότητα», και κατέστησα σαφές ποιος είναιο πραγματικός συνοδοιπόρος σε αυτήν τη συνοδικότητα. Δεν υπάρχει τίποτα άλλο να προσθέσω.
Τίποτα άλλο; Το τελευταίο και θεμελιώδες ερώτημα που θα έπρεπε να προστεθεί και να απαντηθείθα ήταν: «τι είναι λοιπόν η συνοδικότητα;». Η περίσταση δεν ενδείκνυται να κάνουμε ή να προτείνουμε νέους και εντυπωσιακούς ορισμούς, αλλά ξεκινώντας από τη φιλολογία που χρησιμοποιούσαν πάντα οι Πατέρες της Εκκλησίας ως όργανο για την κατήχηση και τη μυσταγωγία τους, προτείνω να δούμε τη συνοδικότητα (και τους άλλους όρους που απορρέουν από αυτήν: σύνοδος, συνοδικός) ως πορεία όλων μας που βαπτιστήκαμε εν Χριστώ, ακούγοντας το Ευαγγέλιό Του, γιορτάζοντας την πίστη μας, δεχόμενοι τη χάρη Του στα μυστήρια ακόμη και μέσω των αδελφών μας. Μια πορεία οπωσδήποτε μαζί,καθοδηγούμενοι και συνοδευόμενοι από το χέρι ενίοτε, ή ακόμη μεταφερόμενοι στους ώμους των ποιμένων μας, ακολουθώντας τα χνάρια Εκείνου που είναι η οδός, η αλήθεια και η ζωή.
Υπάρχει μια άλλη οπτική στον σύντομο στοχασμό μου που δεν θέλω καθόλου να παραβλέψω, την οποία απλώς έθιξα στην αρχή και την οποία θα επαναλάβω εδώ, μόνο ως συμπέρασμα. Ότι δηλαδή, εφόσον καλούμαστε να θέσουμε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των χριστιανών (κληρικών και λαϊκών) τη συνοδικότητα, μια συνοδικότητα που αν δε διασαφηνιστεί επαρκώς η έννοιά της, διατρέχει τον κίνδυνο να γίνει κατανοητή μόνο ως «χριστιανικός κοινοβουλευτισμός» που θα μας επέτρεπε να εκφράζουμε απόψεις για όλους και για όλα, κινδυνεύουμε να προτείνουμε και να οικοδομήσουμε, επιτρέψτε μου την έκφραση, μια «πυραμιδική» εκκλησιολογία του Σώματος του Χριστού που είναι η Εκκλησία, και να λησμονήσουμε, ή αν μη τι άλλο να θέσουμε στο περιθώριο μιαν άλλη οπτική που θεωρώ θεμελιώδη. Αυτή η οπτική ήταν στοεπίκεντρο των εκκλησιαστικών προβληματισμών ήδη κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα και παραμένει ανοιχτό ζήτημα προβληματισμού. Αποτελεί δε νευραλγικό σημείο (punctum dolens) ακόμα και σήμερα και αναφέρεται στην επισκοπική συλλογικότητα σε θέματα διοίκησης και ζωής της Εκκλησίας. Έχω ωστόσο επίγνωση ότι αυτό αποτελεί μια άλλη υπόθεση εργασίας, ένα άλλο κεφάλαιο, εξίσου σπουδαίο όσο η ίδια η συνοδικότητα, για την οποία γίνεται τόσος λόγος, είναι δηλαδή ένα θέμα πουθα μας οδηγούσε σε έναν προβληματισμό, που θα υπερέβαινε όχι μόνο αυτές τις λιγοστές σελίδες, αλλά και την τρέχουσα εκκλησιαστική συγκυρία. Έθιξα αυτό το ζήτημα στην αρχή του στοχασμού μου αναφορικά μετις συνόδους των Ανατολικών Εκκλησιών και το αφήνω όπως ακριβώς διατυπώθηκε.
“Σύνοδος”, “οδός συν Χριστώ”. Αυτό είναι το καθοδηγητικό νήμα του προβληματισμού μου. Χωρίς αξιώσεις αλλά και χωρίς ποτέ να λησμονούμε τον Ένα, τον Κύριο που ήταν, που είναι και που θα είναι ο αληθινός, ο μόνος συνοδοιπόρος όλων μας, ως μελών του Σώματός Του που είναι η Εκκλησία. Για να μηνξεχνάμε ποτέ την ταυτότητα του εορτάζοντος (Ιdentikit del Festeggiato).
+ π. Εμμανουηλ Νιν
Αποστολικός Έξαρχος