ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΙΑ
Κατήχηση Ενηλίκων 2017-2018
10 Οκτωβρίου 2017
Η βυζαντινή θεία λατρεία, την οποία τελούμε οι περισσότεροι από εμάς, έχει μεγάλο θεολογικό πλούτο για τους πιστούς. Ο θεολογικός αυτός πλούτος, ο οποίος μας προσφέρεται στα κείμενα της θείας λατρείας και επίσης, με τρόπο κατηχητικό και μυσταγωγικό, κατά τη χρονική εκείνη περίοδο την οποία συνήθως ονομάζουμε με την έκφραση «το λειτουργικό έτος».
Ακόμα και η εικονογραφία είναι χώρος κατηχήσεως και μυσταγωγίας. Προσέξτε ότι αυτά που θα σας πω για το βυζαντινό λειτουργικό έτος «θα τα δούμε» στην κυριολεξία του λόγου, στην εικονογραφία του δικού μας καθεδρικού ναού και των άλλων βυζαντινών ναών, λαβαίνοντας την εικονογραφία τους ως παράδειγμα.
Κατά τις συναντήσεις μας αυτές χρησιμοποιώ τον όρο «μυσταγωγία», με την αληθινή και ενδεδειγμένη έννοια του όρου, δηλαδή: μυσταγωγώ σημαίνει οδηγώ, συνοδεύω με τα ιερά μυστήρια στην κατανόηση των μυστηρίων. Γιατί αυτό ακριβώς θέλει η Αγία Εκκλησία. Δεν επιδιώκω να σας παρουσιάσω μια οποιαδήποτε ανακάλυψη, αλλά να σας παρουσιάσω αυτό που η Εκκλησία του Χριστού θέλει για τον καθένα μας: να μας οδηγήσει και να μας συνοδεύσει στην κατανόηση και στη μελέτη του μυστηρίου της πίστεώς μας.
Ένα παράδειγμα αυτής της μυσταγωγίας. Κατά τις εβδομάδες οι οποίες προηγούνται τα Χριστούγεννα και κατά την ίδια τη γιορτή της 25ης Δεκεμβρίου, όλοι θα ψάλουμε τα ωραιότατα κοντάκια, τα οποία αρχίζουν με τη φράση: «Η Παρθένος σήμερον…» Πρόκειται ασφαλώς για τα ωραιότατα κείμενα και μελωδίες, αλλά οφείλουμε να δούμε και να ανακαλύψουμε ότι τα κείμενα αυτά είναι εμποτισμένα από βιβλικές παραπομπές ήδη από την Παλαιά Διαθήκη, με όρους και φράσεις που αποτελούν αληθινές ομολογίες της πίστεως, για την Ενσάρκωση του Λόγου του Θεού, για την παρθενία της Αειπάρθενου Μαρίας, για τη θεότητα του Ιησού Χριστού.
Βυζαντινό λειτουργικό έτος. Μυσταγωγία της Χριστιανικής Ζωής.
Τι σημαίνει, τι εννοούμε με αυτήν την έκφραση «λειτουργικό έτος» ή «λειτουργικός κύκλος; Όλες οι εκκλησίες και οι χριστιανικές θείες λατρείες της Ανατολής και της Δύσεως έχουν το δικό τους λειτουργικό έτος, το οποίο συμπίπτει στα ουσιαστικά του μέλη, αλλά έχει και μερικές διαφορές μεταξύ τους. Όλες οι θείες λατρείες τελούν σαν δύο κορυφές του χριστιανικού λειτουργικού έτους: την Ενσάρκωση του αιώνιου Λόγου του Θεού από το Άγιος Πνεύμα και την Παρθένα Μαρία (κύκλος των Χριστουγέννων), και τα σεπτά Πάθη, τον Θάνατο και Ανάσταση του Χριστού (κύκλος του Πάσχα). Αυτοί οι δύο κύκλοι είναι κοινοί σε όλες τις θείες λατρείες.
Ποιες είναι οι διαφορές στις διάφορες θείες λατρείες; Ως παραδείγματα αναφέρουμε την αρχή του λειτουργικού έτους, η οποία κατά τη βυζαντινή παράδοση τελείται την 1η Σεπτεμβρίου. Η αρχή αυτή κατά τη ρωμαϊκή παράδοση τελείται 4 εβδομάδες πριν από τα Χριστούγεννα, και κατά τη Συριακή παράδοση 6 εβδομάδες πριν από τα Χριστούγεννα, όπως και κατά την αμβροσιανή παράδοση 6 εβδομάδες πριν τα Χριστούγεννα (αυτή η παράδοση, από τον Άγιο Αμβρόσιο, Επίσκοπο του Μιλάνου, είναι μία δυτική παράδοση ανάλογη με τη ρωμαϊκή).
Επαναλαμβάνω την προηγούμενη ερώτηση: Τι είναι και τι εννοούμε με την έκφραση αυτή «λειτουργικό έτος», ή επίσης «λειτουργικός κύκλος»; Είναι μία έκφραση (είτε ως έτος είτε ως κύκλος) την οποία χρησιμοποιώ κατά τις συναντήσεις μας. Στο μοναστήρι μου, στο Μονσεράτ, επάνω σε ένα τείχος υπήρχε μία επιγραφή (θέλω να πιστεύω ότι υπάρχει ακόμα), η οποία έγραφε σε λατινική γλώσσα: “Annus liturgicus ipse est Christus” (δηλαδή «το λειτουργικό έτος είναι ο ίδιος ο Χριστός»). Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι τελώντας και ζώντας το λειτουργικό έτος, και πράττοντας αυτό χρόνο με το χρόνο (οι χριστιανικές θείες λατρείες επαναλαμβάνονται με παιδαγωγικό σκοπό), τελούμε και ζούμε το μυστήριο του ίδιου του Χριστού. Και λέγοντας αυτό μπορούμε ήδη να χαρακτηρίσουμε τις συναντήσεις μας, γιατί έχει βασική σπουδαιότητα: να τελούμε και να ζούμε το μυστήριο του ίδιου του Χριστού, να τελούμε και να ζούμε τον ίδιο τον Χριστό.
Προτείνοντας σας κατά τις κατηχητικές και όπως ελπίζω, μυσταγωγικές αυτές συναντήσεις μας να ακολουθείτε το βυζαντινό λειτουργικό έτος, θέλω να σας βοηθήσω (ή καλύτερα να βοηθηθούμε όλοι μαζί), να ζήσουμε τις μεγάλες γιορτές του ημερολογίου μας ως κατήχηση για την χριστιανική μας ζωή. Να ανακαλύπτουμε και να ξανα-ανακαλύπτουμε αυτές τις μεγάλες γιορτές, ακόμα και μέσα στα λειτουργικά κείμενα, τα οποία είναι γεμάτα θεολογικό και πνευματικό περιεχόμενο, και ταυτόχρονα είναι τροφή και ζωή, βοηθώντας μας να είμαστε και να ζούμε ως χριστιανοί.
Πότε αρχίζει και πότε τελειώνει το λειτουργικό έτος γενικά, και ιδιαίτερα το βυζαντινό λειτουργικό έτος; Όπως προανέφερα πιο πάνω, η ίδια η ζωή του Χριστού είναι «η αρχή και μπορούμε να πούμε το αρχέτυπο» του χριστιανικού λειτουργικού έτους γενικά.
Ένα πράγμα στο οποίο θέλω να επιμείνω είναι το εξής: το λειτουργικό έτος δεν γεννιέται «πάνω στο γραφείο, μετά από μακρόχρονο και βαθύ στοχασμό των εμπειρογνωμόνων», αλλά γεννιέται από τη ζωή της Εκκλησίας, (ή των χριστιανικών Εκκλησιών). Αυτό που οι Εκκλησίες ζουν αποτελεί και διαμορφώνει το λειτουργικό έτος. Ήδη από τα μέσα του 4ου αιώνα, με το «Προσκύνημα της Εγερίας» (διήγηση σε λατινική γλώσσα ενός προσκυνήματος στους Αγίους Τόπους από μία προσκυνήτρια γυναίκα), βλέπουμε ότι στην Ιερουσαλήμ υπάρχει ένα «λειτουργικό έτος», καθαρό και επαναλαμβανόμενο κάθε χρόνο: Χριστούγεννα, Θεοφάνεια, Τεσσαρακοστή, Πάσχα, Ανάληψη, Πεντηκοστή.
Αλλά ήδη από τις αρχές του 4ου αιώνα, στην Οικουμενική Σύνοδο της Νικαίας (325) υπογραμμίζεται ότι το Πάσχα πρέπει να τελείται ημέρα Κυριακή, και ποτέ κατά την ίδια ημερομηνία (έστω και αν αυτή είναι Κυριακή) με τους Εβραίους.
Αυτό σημαίνει ότι οι χριστιανοί τελούσαν το Πάσχα κατά την ίδια χρονική περίοδο με τους Εβραίους. Ακόμα αρχαιότερα έχουμε τις πασχαλινές ομιλίες των Πατέρων, ήδη από το πρώτο μισό του 3ου αιώνα. Ακόμα αρχαιότερα: έχουμε την κρίση για τον εορτασμό του Πάσχα, στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα: πρέπει να γιορτάζεται το Πάσχα ημέρα Κυριακή ή όχι;
Ποιο είναι το σχέδιο του βυζαντινού λειτουργικού έτους; Μέσα στο λειτουργικό έτος μπορούμε να διακρίνουμε δύο τύπους εορτών, ή αν θέλετε μπορούμε να κατατάξουμε τις γιορτές σε δύο στήλες: τις γιορτές με καθορισμένη ημερομηνία, δηλαδή εκείνες που τελούνται κάθε χρόνο κα όλα τα χρόνια στην ίδια ημερομηνία, π.χ. 6 Ιανουαρίου. Στη συνέχεια έχουμε τις γιορτές με κινητή ημερομηνία, δηλαδή τις γιορτές εκείνες που η ημερομηνία τους αλλάζει κάθε χρόνο, π.χ. το Πάσχα. Αυτές οι γιορτές σε διαφορετική ημερομηνία είναι οι αρχαιότερες και γι’ αυτές έχουμε τις αρχαιότερες μαρτυρίες. Οι γιορτές με καθορισμένη ημερομηνία θα ενταχθούν διαδοχικά στο ημερολόγιο κατά το πέρασμα των αιώνων.
Σας επαναλαμβάνω ότι μέσα στην Εκκλησία έχουμε την εικόνα όλων αυτών των γιορτών, κινητών και σταθερών. Θυμηθείτε αυτό που έλεγα στην αρχή, δηλαδή ότι η ίδια η εικονογραφία είναι κατήχηση, είναι μυσταγωγία. Θυμηθείτε το κείμενο του ψαλμού 47,9 «καθάπερ ηκούσαμεν, ούτω και είδομεν εν πόλει Κυρίου των δυνάμεων» δηλαδή, το κήρυγμα του Λόγου, την ομολογία της πίστεως μέσα στο σπίτι του Κυρίου, μέσα στην Εκκλησία όπως την ακούμε έτσι και τη βλέπουμε.
Σήμερα σας δίνω τον κατάλογο των μεγάλων εορτών, σας δίνω τη δομή του βυζαντινού λειτουργικού έτους, και σιγά σιγά, προχωρώντας, θα δούμε και θα σχολιάσουμε τις διάφορες αυτές εορτές.
Μεγάλες γιορτές με σταθερή ημερομηνία:
8 Σεπτεμβρίου Το Γενέθλιο της Θεοτόκου.
14 Σεπτεμβρίου Η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού
21 Νοεμβρίου Τα Εισόδια της Θεοτόκου στο Ναό
25 Δεκεμβρίου Τα Χριστούγεννα
6 Ιανουαρίου Τα Θεοφάνεια
2 Φεβρουαρίου Η Υπαπαντή του Κυρίου
25 Μαρτίου Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου
6 Αυγούστου Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος
15 Αυγούστου Η Κοίμηση της Θεοτόκου
Μεγάλες γιορτές με κινητή ημερομηνία:
Πάσχα / Ανάληψη / Πεντηκοστή
Σας μίλησα για το λειτουργικό έτος ως μυσταγωγία. Αναφέρθηκα στην εικονογραφία ως μυσταγωγία. Σας αναφέρω επίσης τα βιβλικά αναγνώσματα (σε κάποιο άλλο έτος θα μπορέσουμε να επεκταθούμε περισσότερο πάνω σ’ αυτά), τα οποία διαβάζονται κάθε Κυριακή, κάθε γιορτή, ακόμα και στον εσπερινό…) και είναι και αυτά μυσταγωγία.