ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΙΑ
ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΗΛΙΚΟΥΣ 2018-2019
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Κατά τον περασμένο χρόνο στις μηνιαίες κατηχητικές ομιλίες μας, έκανα μία διαδρομή, ακολουθώντας μερικές στιγμές και μερικές γιορτές του βυζαντινού τελετουργικού έτους. Διαμέσου των συναντήσεων μας προσπάθησα να σας παρουσιάσω τη σπουδαιότητα του λειτουργικού έτους, ως εικόνα και ως παιδαγωγία της Ζωής μας εν Χριστώ. Εμείς, ως χριστιανοί και ως Εκκλησία, δεν ακολουθούμε μια ιδεολογία, μια κίνηση ούτε ένα χαρισματικό ηγέτη του παρελθόντος, η ζωή μας ως χριστιανοί είναι η ζωή εν Χριστώ, δηλαδή τον γνωρίζουμε ζώντα ανάμεσά μας, Παρ’ όλες τις αμαρτίες μας, τις αδυναμίες μας, τις αποτυχίες μας, Εκείνος, ο Κύριός μας ζει ανάμεσά μας, βαδίζει μαζί μας και μας οδηγεί στη χριστιανική μας πορεία. Και μία παιδαγωγία, μία μυσταγωγία αυτής της ζωής μας εν Χριστώ μας την δίνει το ίδιο το λειτουργικό έτος.
Επιμένω ακόμα σ’ αυτό το οποίο πολλές φορές υπογράμμισα: το λειτουργικό έτος δεν είναι ένα απλό ημερολόγιο καλά οργανωμένο με τη μία γιορτή μετά την άλλη, το λειτουργικό έτος είναι η ίδια η πίστη μας. Κατά τη διάρκεια του λειτουργικού έτους ζήσαμε και πανηγυρίσαμε την Ενσάρκωση και την Παρθένα Μαρία. Την κατά σάρκα γέννηση του και τη φανέρωσή του στον Ιορδάνη ποταμό, όπου βαπτίστηκε από τον Ιωάννη Βαπτιστή. Τα τίμια πάθη του, τον θάνατό του και την Ανάστασή του, την Ανάληψη του στα χέρια του Πατέρα και τον ερχομό του Αγίου Πνεύματος πάνω στους Αποστόλους και πάνω στην ίδια του την Εκκλησία.
Στη συνέχεια κατά τις συναντήσεις μας του περασμένου χρόνου, (συνολικά στις έξι συναντήσεις μας), είδαμε επίσης μερικές από τις Δώδεκα μεγάλες γιορτές του έτους, οι οποίες χαρακτηρίζουν πάντοτε τον εορτασμό του μυστηρίου του Χριστού. Από τις γιορτές αυτές υπογράμμισα τα σχόλια μερικών σπουδαίων τροπαρίων, υποδείχνοντας σας με ποιο τρόπο τα κείμενα αυτά της βυζαντινής θείας λατρείας, κείμενα ωραιότατα και πολύ βαθιά, ήταν κείμενα γεννημένα από την ανάγνωση της Αγίας Γραφής, κείμενα τα οποία παρουσίαζαν τη θεολογία των διαφόρων εορτών, και κείμενα τα οποία κατά κάποιο τρόπο σχολίαζαν την ίδια εικόνα της γιορτής. Σας δίνω μονάχα ένα παράδειγμα: θυμηθείτε το τροπάριο του Πάσχα και την εικόνα του Πάσχα, πως το τροπάριο σχολιάζει την εικόνα και πως η εικόνα σχολιάζει το τροπάριο.
Δεν εξάντλησα το θέμα «λειτουργικό έτος» και μπορούμε να πούμε ότι πολλά μένουν ακόμα «στην αποθήκη» για τις άλλες γιορτές και τα περιεχόμενα του λειτουργικού έτους. Ωστόσο ας αφήσουμε για φέτος αυτές τις άλλες γιορτές.
Σας υπενθυμίζω μονάχα τη σπουδαιότητα της λατινικής επιγραφής την οποία σας επανέλαβα τόσες φορές, και η οποία βρίσκεται στο μοναστήρι μου στο Μονσερράτ: την επιγραφή η οποία συνθέτει αυτό που ήθελα να σας πώ: «Annus liturgicus ipse est Christus”, δηλαδή: «Το λειτουργικό έτος είναι ο ίδιος ο Χριστός».
Εφέτος θέλω να σας προτείνω ως κατευθυντήρια γραμμή των συναντήσεων μας παρουσίαση και ένα σχολιασμό της Βυζαντινής Θείας Λειτουργίας. Όπως βλέπετε χρησιμοποιώ τις λέξεις «Βυζαντινής Θείας Λειτουργίας» και όχι απλά της «Θείας Λειτουργίας του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου», ή της «Θείας Λειτουργίας του Αγίου Βασιλείου του Μεγάλου», γιατί η αναφορά του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου ή του Αγίου Βασιλείου αποτελούν ασφαλώς μέρος της Βυζαντινής θείας Λειτουργίας, αλλά δεν είναι η μοναδική αναφορά της βυζαντινής αυτής παραδόσεως, και δεν αποτελούν το σύνολο όλων αυτών που εννοώ με αυτήν την έκφραση. Επομένως η εφετινή διαδρομή μας δεν θα είναι μονάχα για την αναφορά του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, αλλά θα είναι μία διαδρομή για το σύνολο όλων εκείνων που εννοούμε με τις λέξεις «Βυζαντινή Θεία Λειτουργία» σε όλα της τα μέρη, στα οποία μπορούμε και οφείλουμε να την διακρίνουμε, δηλαδή: την Προσκομιδή, τη Λειτουργία των Κατηχουμένων και τη Λειτουργία των Πιστών.
Θα παρουσιάσουμε επίσης τις δύο αναφορές, τις οποίες χρησιμοποιούμε μέσα στο έτος της βυζαντινής παραδόσεως: την αναφορά του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, την οποία χρησιμοποιούμε σχεδόν όλες τις ημέρες του χρόνου, και την αναφορά του Αγίου Βασιλείου του Μεγάλου, την οποία χρησιμοποιούμε δέκα φορές τον χρόνο. Λέω αμέσως ότι οι αναφορές θα ήταν τρεις, εάν υπολογίζαμε και την αναφορά του Αγίου, η οποία σχεδόν δεν χρησιμοποιείται πια στη βυζαντινή παράδοση της Κωνσταντινουπόλεως, παρά μόνο στις είκοσι τρείς Οκτωβρίου, ημέρα της γιορτής του Αγίου Ιακώβου, αδελφού του Κυρίου τον οποίο η θεία λατρεία ονομάζει επίσης «Αδελφόθεο». Ελπίζω ότι θα βρούμε το χρόνο κατά τους προσεχείς αυτούς μήνες για να μπορέσουμε κάτι να πούμε και για την Τρίτη αυτή αναφορά. Θα μιλήσουμε επίσης και για την Θεία Λειτουργία των Προκαθαγιασμένων Δώρων, χωρίς να επεκταθούμε και στη μελέτη των άλλων ιερών μυστηρίων. Αν θέλει ο Θεός η μελέτη των άλλων ιερών μυστηρίων θα είναι το θέμα ενός άλλου προσεχούς έτους.
Με την έκφραση «Βυζαντινή Θεία Λειτουργία» εννοώ την ευχαριστιακή θεία λατρεία η οποία τελείται από τις Εκκλησίες βυζαντινής παραδόσεως (όχι μονάχα της Κωνσταντινουπολίτικης , αλλά γενικά της ευρύτερης βυζαντινής παράδοσης), δηλαδή των Βυζαντινών Εκκλησιών οι οποίες έχουν την προέλευσή τους, την λατρευτική του ιστορία στην Αλεξάνδρεια, στην Αντιόχεια, στην Ιερουσαλήμ (οι Μελχίτες), και στην Κωνσταντινούπολη. Έπειτα έχουμε τις Βυζαντινές Εκκλησίες της Ευρώπης, τόσο της ελληνικής όσο και της σλάβικης παράδοσης έχουμε επίσης τις Βυζαντινές Εκκλησίες της Νότιας Ιταλίας του Λούγκρου και της Πιάνας των Αλβανών. Ανέφερα μονάχα μερικά ονόματα του μεγάλου βυζαντινού δέντρου γιατί η έκφραση «βυζαντινής παράδοσης», επεκτείνεται ευρύτερα από την Κωνσταντινούπολη, ή την Μόσχα ή την Αντιόχεια.
Αυτές οι βυζαντινές Εκκλησίες είναι επιπλέον Εκκλησίες με μεγάλη γλωσσική ποικιλία στη θεία λειτουργία τους: από τα ελληνικά μέχρι τα αραβικά, (ακόμα και τα συριακά χρησιμοποιήθηκαν λίγο κατά τον 5ο και 6ο αιώνα), από τα παλαιοσλαβικά μέχρι τα ουκρανικά, μέχρι και τα αλβανικά…. Για να αναφέρω μερικά παραδείγματα. Δεν μπαίνω στο θέμα της προελεύσεως της γεννήσεως και της αναπτύξεως των Βυζαντινών Εκκλησιών. Θέλω να παραμείνω στο θέμα που υπέδειξα στην αρχή: «Η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία» Η Λειτουργία ή αν θέλετε οι λειτουργίες που τελούμε εμείς στην Εξαρχία μας, μέσα στο λειτουργικό έτος.
Σύντομες σημειώσεις για την προέλευση της Βυζαντινής Θείας Λειτουργίας
Είναι φανερό σε όλους ότι το θεμέλιο της Χριστιανικής Ευχαριστιριακής Λειτουργίας, σε όλες τις Εκκλησίες, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση βρίσκεται στον τελευταίο Δείπνο, (στον Μυστικό Δείπνο), το οποίο τέλεσε ο ίδιος ο Χριστός με τους μαθητές του (διαβάστε τα Ευαγγέλια κατά Ματθαίον, κατά Μάρκον, κατά Λουκάν και τις πιο έμμεσες αναφορές που γίνονται στο Ευαγγέλιο κατά Ιωάννη). Ξεκινώντας από αυτή τη στιγμή «της ιδρύσεως», μερικοί μελετητές των χριστιανικών λειτουργιών προτείνουν ότι στη γενικότερη διάδοση των χριστιανικών Εκκλησιών σε Ανατολή και Δύση ήδη από τα τέλη του πρώτου αιώνα, οι λειτουργικές διαφορές αυξήθηκαν έγιναν πολύ διαφορετικές όσο περνούσαν οι αιώνες και η Εκκλησία διαδιδόταν στα πέρατα της οικουμένης.
Αλλά άλλοι μελετητές υποστηρίζουν ότι οι λειτουργικές διαφορές άρχισαν πολύ γρήγορα στο τέλος του 1ου και κατά τον 2ο αιώνα, και ότι η δύναμη, η επίδραση των μεγάλων χριστιανικών πόλεων, έπειτα των μεγάλων πατριαρχείων από τον δεύτερο και προπάντων από τον τέταρτο και πέμπτο αιώνα επέδρασαν ώστε να ενοποιηθούν διάφορες παραδόσεις γύρω από τις πόλεις που προανέφερα, ειδικά γύρω από την Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια και την Ιερουσαλήμ, και ήδη από τον πέμπτο αιώνα γύρω και από την Κωνσταντινούπολη. Επομένως έχουμε δύο τάσεις στις οποίες απλά αναφέρομαι, χωρίς να εμβαθύνω σ’ αυτές: η μία τάση αναγνωρίζει την διαφοροποίηση των λειτουργικών παραδόσεων ήδη παρούσα πολύ σύντομα, από τον πρώτο αιώνα η άλλη τάση υπογραμμίζει την βαθμιαία ενοποίηση των διαφόρων παραδόσεων γύρω από τα μεγάλα πατριαρχεία.
Η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία. Στη δική μας Εκκλησία, στην Εξαρχία μας, ιερουργούμε την Θεία Λειτουργία σύμφωνα με τη βυζαντινή παράδοση, μία παράδοση η οποία είναι κοινή στις Ανατολικές Καθολικές Εκκλησίες (όπως τη δική μας) και στις Ορθόδοξες Εκκλησίες. Σκεφθείτε παραδείγματος χάρη έναν πιστό, ο οποίος δεν μας γνωρίζει και ο οποίος μία Κυριακή μπαίνει στην εκκλησία μας. Ο πιστός αυτός εκτός από την ωραιότητα του καθεδρικού μας ναού δεν αντιλαμβάνεται ότι βρίσκεται σε καθολική εκκλησία αν κατά την Κυριακή αυτή ιερουργεί ο Επίσκοπος, ο έκτακτος αυτός επισκέπτης θα πρέπει να περιμένει τη μεγάλη είσοδο με τα τίμια δώρα, όταν ο Επίσκοπος λαβαίνοντας στα χέρια του τον ιερό δίσκο, λέει: «Μνήσθητι Κύριε του δούλου σου Φραγκίσκου Πάπα Ρώμης…» Μόνο τότε ο έκτακτος επισκέπτης του καθεδρικού μας ναού θα αντιληφθεί ότι είμαστε μία Ανατολική Εκκλησία, η οποία βρίσκεται σε πλήρη εκκλησιαστική κοινωνία με τον Επίσκοπο Ρώμης. Επομένως το πρώτο που μπορούμε να υπογραμμίσουμε στην αρχή αυτής της μελέτης μας είναι αυτό: η ιερουργία της Θείας Λειτουργίας είναι ο χώρος της εκκλησιαστικής κοινωνίας.
Η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία τελείται πάντοτε μέσα στο λειτουργικό έτος επομένως λαβαίνει πάντοτε ορισμένα χαρακτηριστικά, τα οποία χαρακτηρίζουν τη χρονική περίοδο του έτους, τις διάφορες γιορτές και τις μνήμες των αγίων. Επομένως η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία, ενώ διατηρεί μία σταθερή και αμετάβλητη δομή, έχει όμως διαφορές στα αναγνώσματα της Αγίας Γραφής (για τα οποία θα αναφερθώ παρακάτω), και επίσης διαφορές στα τροπάρια και σε ορισμένες ευχές. Επιπλέον θυμηθείτε ότι η Θεία Λειτουργία δεν τελείται κατά τις καθημερινές της Τεσσαρακοστής, τελείται μόνο το Σάββατο και την Κυριακή. Η παράδοση αυτή της μη τελέσεως της Θείας Λειτουργίας κατά τις καθημερινές της Σαρακοστής είναι πολύ παλιά, και γι’ αυτήν έχουμε μαρτυρίες ήδη από τον έκτο αιώνα.
Μία άλλη σπουδαία άποψη, την οποία πρέπει να υπογραμμίσουμε ήδη από την πρώτη μέρα: Η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία τελείται σε ένα συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό πλαίσιο, και όχι σε ένα τυχαίο χώρο. Δεν ιερουργούμε τη Θεία Λειτουργία στον πρώτο χώρο που μας αρέσει ή μας εξυπηρετεί, αλλά σ’ ένα βυζαντινό ναό, ο οποίος είναι αρχιτεκτονικά οικοδομημένος, όχι τυχαία, αλλά οργανωμένο σύμφωνα με ένα καθορισμένο τρόπο. Παραδείγματος χάρη: ο αρχιτέκτονας αυτού του καθεδρικού ναού μας ήταν ασφαλώς ένας καλός θεολόγος και ένας καλός λειτουργιολόγος, ο οποίος γνώριζε τη θεία λειτουργία, που θα έπρεπε να τελείται στον ναό αυτό κάθε μέρα.
Ένας βυζαντινός ναός, ο οποίος έχει διάφορα μέρη: τον εξωνάρθηκα, τον νάρθηκα, τον κύριο ναό, και το ιερό βήμα: όλα αυτά είναι μέρη τα οποία έχουν μία πολύ καθαρή συμβολική διάσταση: το ιερό βήμα, όπου βρίσκεται η αγία τράπεζα αντιπροσωπεύει συμβολικά τον ουρανό, ο κύριος ναός αντιπροσωπεύει συμβολικά τη γη, τον κόσμο. Είναι πολύ σπουδαίο να βλέπουμε καθαρά αυτές τις συμβολικές διαστάσεις, και να τις σεβόμαστε πάντοτε, γιατί είναι δικές μας διαστάσεις. Άλλες χριστιανικές Εκκλησίες έχουν άλλες αρχιτεκτονικές διαστάσεις και μία άλλη συμβολολογία, η οποία έχει επίσης τη δική μας ωραιότητα: παραδείγματος χάρη οι συριακές Εκκλησίες λέγουν συμβολικά ότι ο κύριος ναός είναι ο Γολγοθάς, όπου ο Χριστός σταυρώνεται και το ιερό βήμα με την αγία τράπεζα είναι το μνήμα, από το οποίο ο Χριστός αναστήνεται: και αυτή είναι επίσης μια ωραία συμβολολογία.
Σπουδαία είναι επίσης η εικονογραφία των Εκκλησιών μας. Γι’ αυτήν θα μιλήσουμε μία άλλη φορά, αν ο Θεός μας το επιτρέψει. Μπορούμε όμως ήδη από τώρα να πούμε παραδείγματος χάρη ότι το ίδιο το εικονοστάσιο δεν είναι ένας απλός «τόπος», ούτε ένα «τείχος», ή αν θέλετε μία «σκευοθήκη», όπου τοποθετούνται οι σεπτές εικόνες, αλλά οι ζωντανές εικόνες όλοι εμείς, βλέποντας στο εικονοστάσιο τις εικόνες του Χριστού και της Θεοτόκου, μελετούμε την Ενσάρκωση του αιώνιου Λόγου του Θεού. Αλλά το θέμα της αρχιτεκτονικής και της εικονογραφίας το αφήνω για μία άλλη φορά.
Η δομή της Βυζαντινής Θείας Λειτουργίας
Η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία διαιρείται σε τρία βασικά μέρη:
1) Την Προσκομιδή, η οποία περιλαμβάνει τις προβλεπόμενες ευχές μπροστά στις σεπτές εικόνες, την ένδυση του Επισκόπου, των ιερέων και των διακόνων, και την Πρόθεση, δηλαδή την προετοιμασία των Τίμιων Δώρων του άρτου και του οίνου.
2) Τη Λειτουργία των Κατηχουμένων, η οποία περιλαμβάνει τα τρία αντίφωνα και τις πρώτες λιτανείες, την είσοδο με το ιερό Ευαγγέλιο, τα τροπάρια και τα αναγνώσματα.
3) Τη Λειτουργία των Πιστών, η οποία περιλαμβάνει βασικά: την είσοδο με τα Τίμια Δώρα, τις Λιτανείες, το «Πιστεύω», την ευχαριστιακή ευχή (την αναφορά του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου ή των αναφορά του Μεγάλου Βασιλείου), το «Πάτερ ημών», τη θεία μετάληψη και την απόλυση. Διακρίνουμε τη Θεία Λειτουργία σε τρία μέρη για την παιδαγωγία μας, για να καταλάβουμε καλά τα διάφορα σημεία της ιεροτελεστίας, αλλά επιμένω επίσης και στην ενότητα όλης της ίδιας ιεροτελεστίας.
Η είσοδος με το Ευαγγέλιο συχνά ονομάζεται «μικρή» είσοδος, ενώ η άλλη με τα Τίμια Δώρα ονομάζεται «μεγάλη είσοδος». Εγώ προτιμώ να τις ονομάζω «Είσοδος με το Ευαγγέλιο και με τα Τίμια Δώρα», χωρίς να τις χαρακτηρίζω «μικρή» ή «μεγάλη», γιατί και οι δύο είναι σπουδαίες στιγμές τόσο η είσοδος με το Ευαγγελιάριο, από το οποίο θα κηρυχθεί το Ευαγγέλιο, όσο και η είσοδος με τα Τίμια Δώρα, τα οποία θα γίνουν Σώμα και Αίμα του Χριστού. Σημειώστε επίσης ότι η διαδρομή ή πορεία μέσα στην εκκλησία, την οποία κάνουν οι ιερείς στην πρώτη και στη δεύτερο είσοδο είναι η ίδια, όπως ίδια είναι και η επισημότητά τους: ο σταυρός, τα εξαπτέρυγα, οι λαμπάδες…. Αυτή η δομή της Θείας Λειτουργίας την οποία σας παρουσίασα, οι τρεις αυτές στιγμές της ιεροτελεστίας δεν αλλάζουν αν η Θεία Λειτουργία τελείται μαζί με τον όρθρο, όπως γίνεται τις Κυριακές και τις μεγάλες γιορτές του έτους.
Κατά τις συναντήσεις μας αυτές θα σας παρουσιάσω λεπτομερειακά τα διάφορα μέρη της Θείας Λειτουργίας, και μερικές από τις ευχές και τα κείμενα που τα αποτελούν, είτε τις ευχές που γίνονται «μεγαλόφωνα» είτε τις ευχές που γίνονται «χαμηλόφωνα». Θα σας σχολιάσω τις διάφορες στιγμές της Θείας Λειτουργίας, τόσο τις στιγμές που είναι «βλεπόμενες» από τους πιστούς (σκέπτομαι τα διάφορα αναγνώσματα, τις δύο εισόδους, τη μετάληψη των Τίμιων Δώρων), όσο επίσης και τις στιγμές τις «μη βλεπόμενες» από τους πιστούς (παραδείγματος χάρη την Πρόθεση, την οποία ούτε την βλέπουν ούτε την ακούν οι πιστοί, αλλά αυτό δεν μειώνει τη συμβολική της σπουδαιότητα).
Αρχιτεκτονικοί χώροι της Βυζαντινής Θείας Λειτουργίας
Η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία όπως ήδη σας είπα τελείται σε ένα ναό με «βυζαντινές αρχιτεκτονικές διαστάσεις». Στην αρχή της ομιλίας μου σας μίλησα για την συμβολολογία η οποία παρουσιάζει το ιερό βήμα και τον κύριο ναό με τον ουρανό και τη γη. Επιβάλλεται να υπογραμμίσουμε τη συμβολική αυτή διάσταση την οποία έχει η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία ακόμα και στην αρχιτεκτονική της τέχνη. Εάν λησμονήσουμε αυτή την συμβολολογία ίσως δεν θα καταλάβουμε πολλά σπουδαία πράγματα της Θείας Λειτουργίας μας. Ακόμα και οι Πατέρες των πρώτων αιώνων και οι βυζαντινοί συγγραφείς του μεσαίωνα μιλούν για τη συμβολική αυτή διάσταση. Θυμηθείτε το ωραίο συμβολικό σχόλιο, το οποίο κάνει ο Νικόλαος Καβάσιλας (θεολόγος του δεκάτου τετάρτου αιώνα, γεννημένος στη Θεσσαλονίκη), για τη Βυζαντινή Θεία Λειτουργία.
Η Προσκομιδή τελείται μπροστά στο εικονοστάσιο με τις πρωταρχικές ευχές του Επισκόπου των ιερέων και των διακόνων. Έπειτα στο σκευοφυλάκιο όπου οι κληρικοί ντύνονται με τα λειτουργικά τους άμφια, και τελικά στο μικρό βήμα το οποίο ονομάζεται Πρόθεση, επειδή ακριβώς εκεί γίνεται η προετοιμασία των Τιμίων Δώρων. Έπειτα, βλέποντας πάντοτε την αρχιτεκτονική διάσταση, στον χώρο μεταξύ του ιερού βήματος, όπου είναι τοποθετημένο το Ευαγγελιάριο, και του άμβωνα, από όπου ψάλλεται το Ευαγγέλιο εάν υπάρχει διάκονος, ή της κεντρικής πύλης του εικονοστασίου, από όπου ψάλλεται το Ευαγγέλιο αν ψάλλεται από τον Επίσκοπο ή από τον ιερέα. (Όμως κατά τον κυριακάτικο όρθρο το Ευαγγέλιο ψάλλεται μέσα από το ιερό βήμα, δηλαδή από τον χώρο της Αναστάσεως του Χριστού. (Κανένας απόστολος δεν είδε την Ανάσταση του Χριστού, αλλά όλοι άκουσαν το χαρμόσυνο άγγελμά της). Έπειτα η Λειτουργία των Πιστών τελείται γύρω από το ιερό βήμα και πάλι στην κεντρική πύλη, από όπου μεταδίδεται στους πιστούς η θεία μετάληψη του Σώματος και του Αίματος του Χριστού. Αυτοί είναι οι σπουδαιότεροι χώροι στην τέλεση της Θείας Λειτουργίας: ο κύριος ναός, το ιερό βήμα, το εικονοστάσιο, ο άμβωνας και η αγία τράπεζα.
Ένας άλλος σπουδαίος χώρος, ή τόπος, που πρέπει να υπογραμμίσουμε είναι ο κεντρικός διάδρομος. Θα μπορούσατε να με ρωτήσετε: Για ποιο λόγο είναι σπουδαίος; Απαντώ: γιατί είναι ο χώρος της «λιτανείας» δηλαδή της πορείας των δύο εισόδων, την εισόδου με το Ευαγγέλιο και της εισόδου με τα Τίμια Δώρα. Είναι επίσης ο χώρος της λιτανείας των πιστών προς την κεντρική πύλη για να λάβουν το Σώμα και το Αίμα του Χριστού. Υπάρχει εδώ ένας παραλληλισμός με τη λιτανεία των πιστών κατά τον όρθρο, όταν οι πιστοί πηγαίνουν να ασπαστούν το ιερό Ευαγγέλιο, όταν αυτό ψαλλεί μέσα στο ιερό βήμα. Επομένως ο κεντρικός αυτός διάδρομος είναι ο χώρος ο οποίος μας οδηγεί στη μετάληψη του Κυρίου, τόσο στη μετάληψη του Λόγου της Ζωής όσο και του Σώματος και του Αίματος του Χριστού. Πάντοτε οφείλουμε να πλησιάζουμε και να βαδίζουμε, για να λαβαίνουμε από τον Επίσκοπο ή από τον ιερέα το Σώμα και το Αίμα του Χριστού, τα οποία είναι πάντοτε μία μεγάλη δωρεά. Αυτή η «πορεία προς το ιερό βήμα…» υπογραμμίζει για μας τη σπουδαιότητα αυτού του κεντρικού διαδρόμου.
Άλλες όψεις της Βυζαντινής Θείας Λειτουργίας
Κατά τις συναντήσεις μας αυτές δεν θα σας παρουσιάσω την ιστορία της Βυζαντινής Θείας Λειτουργίας. Όπως ήδη σας είπα η παρουσίασή μου, ακολουθώντας το σκοπό των συναντήσεών μας θέλει να είναι προπάντων μυσταγωγική.
Η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία αναπτύσσεται γύρω από την πόλη της Κωνσταντινούπολης και έχει μία «σφραγίδα», αυτοκρατορική, παρόλο ότι η βυζαντινή παράδοση συνδέεται πολύ και με την Ιερουσαλήμ και την Αντιόχεια. Η Θεία Λειτουργία της Αντιόχειας και της Ιερουσαλήμ, φτάνοντας στην Κωνσταντινούπολη προς τα τέλη του τετάρτου και στις αρχές του πέμπτου αιώνα προπάντων κατά τον πέμπτο και κατά το έκτο αιώνα «βυζαντινοποιείται», παίρνει νέες μορφές και νέους τρόπους ιεροτελεστίας, ακόμα και στο αρχιτεκτονικό επίπεδο, που συνδέονται με την αυτοκρατορική πρωτεύουσα. Παραδείγματος χάρη: όταν βλέπουμε αυτόν τον καθεδρικό μας ναό , τον βρίσκουμε οικοδομημένο περισσότερο στο πρότυπο της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινουπόλεως, παρά στο πρότυπο του ναού της Αναστάσεως της Ιερουσαλήμ. Τα λειτουργικά άμφια του βυζαντινού Επισκόπου σήμερα έχουν έντονο «αυτοκρατορικό» χαρακτήρα, και αυτό συμβαίνει προπάντων μετά από τον δέκατο πέμπτο αιώνα μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης.
Η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία ακολουθεί την πράξη των Ανατολικών Εκκλησιών και ιερουργούν με ένζυμο άρτο (άρτο κανονικό). Μονάχα η Αρμένικη Εκκλησία χρησιμοποιεί άρτο άζυμο, όπως η Λατινική.
Όπως ανέφερα παραπάνω, η βυζαντινή παράδοση σήμερα χρησιμοποιεί δύο αναφορές: μία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου και μία του Αγίου Βασιλείου του Μεγάλου. Υπάρχει ακόμα και μία τρίτη αναφορά, η αναφορά του Αγίου Ιακώβου. Επιπλέον στην παράδοση των χειρογράφων βρίσκονται και άλλες αναφορές παραδείγματος χάριν η αναφορά του Αγίου Γρηγορίου του Νανζιανζηνού, οι οποίες έπεσαν σε αχρηστία. Κατά τις συναντήσεις μας αυτές θα μιλήσουμε για τις αναφορές τις οποίες χρησιμοποιούμε σήμερα, στη λειτουργική μας παράδοση.
Σήμερα η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία, τελούμενη σε πολλές γλώσσες, είναι κοινή σε όλες τις Βυζαντινές Εκκλησίες του κόσμου, είτε Καθολικές Ανατολικές Εκκλησίες είτε ορθόδοξες. Για να δώσουμε ένα παράδειγμα: σε γλωσσικό επίπεδο η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία σήμερα τελείται: στα ελληνικά, στα αραβικά, στα παλαιοσλαβικά, στα πορτογαλικά , στα ιαπωνικά, στα ουγγρικά, στα ουκρανικά…. Είναι η ίδια και μοναδική Θεία Λειτουργία η οποία γίνεται μέρος και ζωή του τόπου όπου τελείται. Οι Βυζαντινές Εκκλησίες ήταν πάντοτε Εκκλησίες έντονα «ιεραποστολικές» και την ιεραποστολική αυτή διάσταση τη βλέπουμε παραδείγματος χάριν στις μεταφράσεις, τόσο της Βίβλου όσο και της Θείας Λειτουργίας στις γλώσσες των χωρών όπου φτάνουν οι Εκκλησίες αυτές.
+ Ο ΚΑΡΚΑΒΙΑΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ
Αποστολικός Έξαρχος