ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΙΑ
Τρίτη Κατηχητική για Ενήλικες 2017-2018
15 Δεκεμβρίου 2017
Στην πρώτη μας συνάντηση, κατά τον μήνα Οκτώβριο, σας παρουσίασα σε γενικές γραμμές με ποιο τρόπο το λειτουργικό έτος κάθε χριστιανικής Εκκλησίας είναι ένας χρόνος και ένας τόπο κατηχήσεως και μυσταγωγίας. Στη δεύτερη συνάντησή μας σας παρουσίασα μία ανάγνωση των κειμένων της γιορτής των Εισοδίων της Θεοτόκου στο Ναό της Ιερουσαλήμ, της γιορτής της 21ης Νοεμβρίου. Στη σημερινή Τρίτη μας συνάντηση επιθυμώ να σας παρουσιάσω την ανάγνωση μερικών κειμένων της λεγόμενης «Σαρακοστής των Χριστουγέννων», δηλαδή των κοντακίων και των Θεοτοκίων αυτών των εβδομάδων του Δεκεμβρίου.
Συχνά οι Πατέρες και η θεία λατρεία χρησιμοποιούν για τον Θεό εικόνες τις οποίες ίσως εμείς δεν θα τολμούσαμε ποτέ να χρησιμοποιήσουμε έπειτα η θεία λατρεία, στη σοφή της παιδαγωγία, μας πλησιάζει στο μυστήριο του Θεού, διαμέσου ποιητικών εικόνων, και διαμέσου εικόνων πολύ ανθρωπίνων. Η θεία λατρεία και οι Πατέρες για να μιλήσουν περί Θεού, μιλούν για τον άνθρωπο για τη θεϊκή δράση στον άνθρωπο, μέσα στη ζωή των ανθρώπων. Ας σημειώσουμε ότι η θεία λατρεία στη βυζαντινή παράδοση αγαπά ορισμένες «επαναλήψεις», (ίσως είναι καλύτερα να μιλήσουμε για «επιμονές», στα κεντρικά γεγονότα της ιστορίας της σωτηρίας μας: κατά τις μέρες προετοιμασίας των μεγάλων γιορτών με την επανάληψη ορισμένων τροπαρίων στις μεθεόρτιες μέρες, κατά κάποιο τρόπο θέλει να υπογραμμίσει το δώρο του Θεού στην καρδιά του ανθρώπου.
Στη βυζαντινή θεία λατρεία κατά τις μέρες μεταξύ της 15ης Νοεμβρίου και της 24ης Δεκεμβρίου, οι οποίες πλαισιώνουν τη λεγόμενη «Σαρακοστή των Χριστουγέννων», βρίσκουμε μια σειρά τροπαρίων, αρκετά πλουσίων στο θεολογικό τους νόημα, τα οποία θέλω να αναλύσω με συντομία, ή μάλλον «να διαβάσω» στο βαθύτερο περιεχόμενό τους. Κάνοντας εξαίρεση για τις δύο Κυριακές, οι οποίες προηγούνται των Χριστουγέννων, και κατά τις οποίες τιμούμε τους Πατέρες και τους Πραπάτορες του Κυρίου, μπορούμε να πούμε ότι η βυζαντινή θεία λατρεία δεν έχει μια ειδική λατρευτική περίοδο, με ιδιαίτερες ευχές προετοιμασίας των Χριστουγέννων, μία περίοδο την οποία συναντούμε στις άλλες παραδόσεις, ανατολικές και δυτικές.
Η θεία λατρεία των ημερών που προηγούνται των Χριστουγέννων, κατά τις πρώτες εβδομάδες του Δεκεμβρίου, μας πλησιάζει σιγά σιγά στο μυστήριο της Γεννήσεως του Λόγου του Θεού, και το πράττει με ένα τρόπο πολύ παιδαγωγικό. Πραγματικά η θεία λατρεία κάθε χριστιανικής Εκκλησίας γίνεται αληθινή παιδαγωγία (παιδαγωγία στο ισχυρότερο και περισσότερο κυριολεκτικό νόημα της ελληνικής αυτής λέξης, δηλαδή οδήγηση και συνόδευση των παιδιών προς κάποιον, προς κάτι, προς ένα σκοπό). Γίνεται η παιδαγωγία κάθε Εκκλησίας, για να οδηγήσει τους πιστούς της προς συνάντηση με τον Κύριο. Πρόκειται για μία παιδαγωγία η οποία εκδηλώνεται με τόσους και τόσους τρόπους. Αν ρίξουμε μία ματιά στο συναξάρι του Δεκεμβρίου στον κύκλο τριών εβδομάδων, μπορούμε να δούμε μία σειρά από ιδιαίτερους αγίους. Προφήτες: Ναούμ, Αβακούμ, Σοφονία, Δανιήλ. Μάρτυρες: Βαρβάρα, Λουκία, Σεβαστιανό. Μεγάλοι Ιεράρχες: Ιωάννη Δαμασκηνό, Νικόλαο, Σπυρίδωνα, Ιγνάτιο Αντιοχείας. Μοναχούς: Σάββα, Πατάπιο, Δανιήλ Στυλίτη. Κατά κάποιο τρόπο φαίνεται ότι η θεία λατρεία θέλει να συγκεντρώσει όλους αυτούς τους μεγάλους χριστιανούς (και να συγκεντρώσει κι εμάς μαζί τους), για να προετοιμάσουμε και να μαρτυρήσουμε όλοι μαζί το μυστήριο της Ενσαρκώσεως του Λόγου του Θεού.
Η βυζαντινή θεία λατρεία προετοιμάζει τα Χριστούγεννα με τρόπο πολύ διακριτικό πολύ ταπεινό τα προετοιμάζει με μερικά τροπάρια, με τη μνήμη των προφητών, με τις δύο Κυριακές πριν από τα Χριστούγεννα, και όλα αυτά μας οδηγούν σιγά σιγά στον εορτασμό του μυστηρίου της γεννήσεως του Χριστού. Τους προφήτες, οι οποίοι προετοίμασαν και προανήγγειλαν τον ερχομό του Μεσσία, η Εκκλησία τους γιορτάζει σ’ αυτήν τη χρονική περίοδο. Ενώ η ρωμαϊκή, η αμβροσιανή, η αρμενική, η συριακή θείες λατρείες έχουν μια μακρόχρονη και έντονη περίοδο προετοιμασίας, ονομαζόμενη Ερχομός ή Ευαγγελισμός, η βυζαντινή θεία λατρεία προετοιμάζει την ταπείνωση, την «κένωση» του Λόγου του Θεού, μέσα στην ταπεινοφροσύνη της θείας λατρείας.
Τα ωραία Κοντάκια των εβδομάδων, που προηγούνται των Χριστουγέννων, μας κάνουν να προγευόμαστε το μυστήριο που θα τελέσουμε κατά τις χριστουγεννιάτικες μέρες. Μια ολόκληρη σειρά από ωραιότατα Θεοτόκια αυτών των ημερών μας κάνει να προγευόμαστε όλο το μυστήριο της Ενσαρκώσεως: τη γεμάτη εμπιστοσύνη αναμονή, τη φτώχεια του σπηλαίου, (τη φτώχεια της ανθρωπότητας, η οποία δέχεται τον Λόγο του Θεού), όλες τις μορφές, τα πρόσωπα και τους τόπους της Παλαιάς Διαθήκης, τα οποία εμφανίζονται σ’ αυτές τις μέρες, κάθε φορά που η Βηθλεέμ, συνδεδεμένη με την Εδέμ, βρίσκεται μέσα στα κείμενα, ο Ησαΐας ο οποίος χαίρεται, η Μαρία, η Θεοτόκος, η οποία παρουσιάζεται ως Αμνάδα, (ένας τίτλος ο οποίος συναντάται και πάλι κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα), δηλαδή ως Αμνάδα η οποία φέρνει στα σπλάχνα της τον Αμνό του Θεού. Μία ολόκληρη σειρά μορφών, προσώπων και τόπων που εμφανίζονται στη λατρευτική σκηνή αυτών των εβδομάδων, από τα τέλη Νοεμβρίου και μετά, σαν να θέλουν να μας υπενθυμίσουν (με την δυνατή έννοια της λέξης «υπενθυμίζω»), ότι είμαστε και εμείς ένα μέρος της ιστορίας, μιας ανθρωπότητας η οποία περίμενε τον Χριστό, μιας ιστορίας και μιας ανθρωπότητας, περίμεναν τον Μεσσία, σε μία αναμονή μέσα στην εμπιστοσύνη αλλά και μέσα στο σκοτάδι, στην αμφιβολία και στην αμαρτία.
Ἡ Παρθένος σήμερον, τὸν προαιώνιον Λόγον, ἐν Σπηλαίῳ ἔρχεται, ἀποτεκεῖν ἀπορρήτως. Χόρευε ἡ οἰκουμένη ἀκουτισθεῖσα, δόξασον μετὰ Ἀγγέλων καὶ τῶν Ποιμένων, βουληθέντα ἐποφθῆναι, παιδίον νέον, τὸν πρὸ αἰώνων Θεόν.
Η βυζαντινή θεία λατρεία, διαμέσου ποιητικών εικόνων και διαμέσου τόσων και τόσων βιβλικών αναμνήσεων, μας βάζει μπροστά στο μυστήριο της σωτηρίας μας, στο απόρρητο μυστήριο του Θεού, ο οποίος από αγάπη προς τους ανθρώπους, ενσαρκώνεται, με τρόπο ανέκφραστο, γίνεται άνθρωπος. Ο Θεός γίνεται ένας από εμάς, γίνεται άνθρωπος, «γίνεται μικρός», όπως αρέσκονται να λένε οι Άγιοι Πατέρες, αυτό είναι το μεγαλείο της πίστεώς μας. Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας διδάσκουν: ο Θεός γίνεται αληθινός άνθρωπος, μπορούμε να δούμε τον αόρατο Θεό, ο οποίος αποκαλύφθηκε στο ναό του, ένα ορατό ανθρώπινο πρόσωπο.
Το κοντάκιο «η Παρθένος σήμερον…» ψάλλεται στις εορταστικές ημέρες, που προηγούνται των Χριστουγέννων, μετά την 26η Νοεμβρίου. Σήμερα η Παρθένος κατευθύνεται προς το σπήλαιο, για να φέρει απόρρητα στο φως τον προαιώνιο Λόγο Ἡ Παρθένος σήμερον, τὸν προαιώνιον Λόγον, ἐν Σπηλαίῳ ἔρχεται, ἀποτεκεῖν ἀπορρήτως. Κάθε λατρευτικό κείμενο (τροπάριο ή κανόνας), είναι μία διασταύρωση βιβλικών παραπομπών, από τις οποίες άλλες είναι ρητές και άλλες υπονοούμενες. Μπορούμε να πούμε ότι τα κείμενα αυτά είναι καρπός μιας ιερής αναγνώσεως, την οποία η Εκκλησία κάνει στην Αγία Γραφή, στο φως του τελούμενου μυστηρίου. Ἡ Παρθένος σήμερον, τὸν προαιώνιον Λόγον, ἐν Σπηλαίῳ ἔρχεται…», Η Παλαιά Διαθήκη χρησιμοποιεί την εικόνα μίας κόρης ή μιας παρθένου, για να μιλήσει για τον λαό για όλο το λαό: «η παρθένα θυγατέρα της Σιών», (Ησ.37, 22) Αλλά στο τροπάριο η βιβλική αναφορά αναφέρεται καθαρά στον προφήτη Ησαΐα, κεφ.7, 14: η παρθένα θα συλλάβει και θα γεννήσει έναν υιό και θα τον ονομάσει Εμμανουήλ. Ήδη η Καινή Διαθήκη στο κατά Ματθαίο ευαγγέλιο (Ματθ.1, 22) οι Πατέρες της Εκκλησίας και όλη η χριστιανική παράδοση διάβασαν αυτό το εδάφιο του Ησαΐα με χριστιανικό νόημα. «τὸν προαιώνιον Λόγον, ἐν Σπηλαίῳ ἔρχεται, ἀποτεκεῖν ἀπορρήτως..» Στην Παλαιά Διαθήκη το σπήλαιο παρουσιάζεται πάντοτε ως τόπος καταφύγιο, τόσο έναντι του εχθρού, όσο και έναντι του ίδιου του Θεού: το σπήλαιο μέσα στο βράχο όπου καταφεύγει ο Ηλίας, γίνεται τόπος συναντήσεως του προφήτη με τον Θεό (1ο Βασιλειών 19, 13): σύμφωνα με το εδάφιο του Ησαΐα 33, 16 το σπήλαιο είναι τόπος-καταφύγιο για τον δίκαιο άνθρωπο.
«τὸν προαιώνιον Λόγον, ἐν Σπηλαίῳ ἔρχεται ἀποτεκεῖν ἀπορρήτως..» Στο κείμενο του τροπαρίου αντηχεί πρώτα πρώτα, και με τρόπο άμεσο, το κείμενο του ευαγγελίου κατά Ιωάννη 1, 1 «Εν αρχή ήν ο Λόγος, και ο Λόγος ήν προς τον Θεόν και Θεός ήν ο Λόγος…» Αντηχεί επίσης το εδάφιο Ιω.1, 14: «Και ο Λόγος σάρξ εγένετο και εσκήνωσεν εν ημίν». Και ακόμα αντηχεί το εδάφιο 1ης Ιω.1, 1: «Ό ήν απ’ αρχής, ο ακηκόαμεν, ο εωράκαμεν τοις οφθαλμοίς ημών, ο εθεασάμεθα και αι χείρες ημών εψηλάφησαν, περί του λόγου της ζωής…» Αλλά πίσω από αυτό το κείμενο (του κοντακίου), και με τρόπο όχι λιγότερο άμεσο, βρίσκουμε επίσης όλα τα εδάφια της Παλαιάς Διαθήκης, προπάντων στα βιβλία της σοφίας και των ψαλμών: «ο Λόγος του Κυρίου είναι αληθινός» (Ψ.32, 4) «ο Λόγος σου Κύριε, είναι αιώνιος» (Ψ.118, 89) «ο Λόγος σου είναι λαμπάδα στα βήματά μου» (Ψ.118, 105) το τελευταίο αυτό εδάφιο συνδέεται με το ευαγγελικό εδάφιο «εγώ είμαι το φως του κόσμου» (Ιω.8, 12) «στείλε στη γη το Λόγο σου» (Ψ.147, 4) και τελικά το πιο επίκεντρο κείμενο, το οποίο οι Πατέρες το διάβασαν επίσης ως αναφερόμενο στην ενσάρκωση του Χριστού: «ο παντοδύναμος Λόγος σου κατέβηκε από τον ουρανό..» (Ψ.18, 15).
«Χόρευε ἡ οἰκουμένη ἀκουτισθεῖσα, δόξασον μετὰ Ἀγγέλων καὶ τῶν Ποιμένων…» το κείμενο του τροπαρίου συνεχίζει, επαναλαμβάνοντας τη χαρά όλης της οικουμένης, και απηχώντας δύο «χαρές» όλου του ιουδαϊκού λαού: τις χαρές για τις νίκες του Σαούλ και προπάντων του Δαβίδ, εναντίον των εχθρών (1ο Σαμ. 18, 6 21, 12). Το τροπάριο συνδέει αυτήν τη χαρά του λαού με τη χαρά των αγγέλων και των ποιμένων (Λκ.2, 8 18, 20): έπειτα οι ποιμένες επέστρεψαν δοξάζοντας και υμνώντας τον Θεό για όλα όσα είχαν ακούσει και είχαν δει. Αξίζει να σημειωθεί η ομοιότητα ανάμεσα στο κείμενο του Λουκά και το κείμενο του τροπάριου. «ἀκουτισθεῖσα, δόξασον μετὰ Ἀγγέλων καὶ τῶν Ποιμένων, βουληθέντα ἐποφθῆναι, παιδίον νέον, τὸν πρὸαἰώνων Θεόν…» έχοντας ακούσει ότι ο πραιώνιος Θεός θέλησε να εμφανιστεί ως τρυφερό βρέφος. Εδώ το τροπάριο συνθέτει όλο το μυστήριο, όλη την οικονομία της σωτηρίας μας. Το βιβλικό κείμενο το οποίο προαναγγέλλει αυτό το συμπέρασμα φαίνεται καθαρά στην προς Φιλιππισίους επιστολή, 2, 6-7: «ο οποίος αν και ήταν Θεός, δεν θεώρησε την ισότητά του με τον Θεό αποτέλεσμα αρπαγής, αλλά απαρνήθηκε όλα και πήρε μορφή δούλου..» Και το τροπάριο «…θέλησε να εμφανιστεί (βουληθέντα εποφθήναι») παιδίον νέον… Ο αόρατος Θεός αποκαλύπτεται στο ναό του, ένα ορατός άνθρωπος…
Ο Θεός έγινε άνθρωπος, ο Θεός έγινε μικρός. Ο Θεός ο άπειρος, ο απρόσιτος, ο άκτιστος (ας αναλογιστούμε όλη τη σειρά των επιθέτων, τα οποία βρίσκουμε στην αναφορά της Θείας Λειτουργίας του Μεγάλου Βασιλείου) ο Θεός ο άπειρος, ο απρόσιτος, ο άκτιστος, ενσαρκώθηκε, έγινε άνθρωπος έγινε μικρός, έγινε φτωχός, για τους μικρούς και τους φτωχούς.
Ἑτοιμάζου Βηθλεέμ, ἤνοικται πᾶσιν ἡ Ἐδέμ. Εὐτρεπίζου Ἐφραθᾶ, ὅτι τὸ ξύλον τῆς ζωῆς, ἐν τῷ Σπηλαίῳ ἐξήνθησεν ἐκ τῆς Παρθένου. Παράδεισος καὶ γάρ, ἡ ἐκείνης γαστήρ, ἐδείχθη νοητός, ἐν ᾧ τὸ θεῖον φυτόν, ἐξ οὗ φαγόντες ζήσομεν, οὐχὶ δὲ ὡς ὁ Ἀδὰμ τεθνηξόμεθα. Χριστὸς γεννᾶται, τὴν πρὶν πεσοῦσαν, ἀναστήσων εἰκόνα.
Το τροπάριο αυτό «Ἑτοιμάζου Βηθλεέμ,..» ανήκει στα ωραιότερα θεολογικά κείμενα της βυζαντινής θείας λατρείας αυτής της χρονικής περιόδου. Σ’ αυτό το τροπάριο βρίσκουμε μία χριστολογική ανάγνωση διαφόρων γεγονότων της Παλαιάς Διαθήκης: από τον κήπο της Εδέμ, όπου άνθισε το δέντρο της ζωής, μέχρι τον άλλο κήπο, την Αειπάρθενο Μαρία, μέσα στο οποίο ανθίζει το νέο Δέντρο της Ζωής.
Τα λατρευτικά τροπάρια έχουν μία γραμματολογική θεματική και μουσική ενότητα. Αλλά σας τα παρουσιάζω χωριστά, σχεδόν σαν αποκομμένα μεταξύ τους, για ευκολότερη ανάγνωση και κατανόηση.
Το τροπάριο έχει τρία μέρη καθαρά: ένα πρώτο μέρος με αναφορά στη Βηθλεέμ και στον Εφραθά: «Ετοιμάζου Βηθλεέμ, η Εδέμ άνοιξε για όλους. Σκίρτα από χαρά Εφραθά γιατί το Δέντρο της ζωής, μέσα στο σπήλαιο ανθίζει από την Παρθένα. Ακολουθεί ένα δεύτερο μέρος, με τον παραλληλισμό ανάμεσα στον Παράδεισο και την Αειπάρθενο Μαρία: τα σπλάχνα της Αειπαρθένου έγιναν πνευματικό παράδεισος, μέσα στον οποίο εβλάστησε ο θεϊκός καρπός, από τον οποίο τρώγοντας θα ζήσουμε. Και δεν θα πεθάνουμε όπως ο Αδάμ. Ένα τρίτο μέρος αποτελεί ένα καθαρά χριστολογικό συμπέρασμα: «Ο Χριστός γεννιέται για να αναστήσει την πεσμένη εικόνα» (του ανθρώπου).
Το πρώτο μέρος «Ετοιμάζου Βηθλεέμ, η Εδέμ άνοιξε για όλους, σκίρτα από χαρά, Εφραθά γιατό το Δέντρο της ζωής μέσα στο σπήλαιο ανθίζει από την Παρθένο…» οι λέξεις αυτές, πριν από όλα εμπεριέχουν μία παράφραση του κειμένου του προφήτου Μιχαίου 5, 1: «Αλλά από εσένα Βηθλεέμ πόλη της περιοχής όπου κατοικεί η συγγένεια του Εφραθά, αν και είσαι μια από τις πιο μικρές πόλεις του Ιούδα, εγώ θα κάνω να προέλθει εκείνος, που θα γίνει άρχοντας του Ισραήλ…» Κατά βάση τα τροπάρια έχουν ένα ή διάφορα βιβλικά κείμενα, πάνω στα οποία αναπτύσσονται στην παρούσα περίπτωση η προτροπή προς τη Βηθλεέμ ξεκινά από το κείμενο του Μιχέα, το οποίο προαναφέραμε. Στα λατρευτικά κείμενα και προπάντων στην εικονογραφία, η Βηθλεέμ είναι πάντοτε ο τύπος, η εικόνα της Εκκλησίας που γεννιέται. Η Ιερουσαλήμ θα είναι η εικόνα της τέλειας εσχατολογικής Εκκλησίας, δηλαδή της Εκκλησίας που λαβαίνει το Άγιο Πνεύμα της Εκκλησίας την οποία βρίσκουμε στην Αποκάλυψη.
Το τροπάριο κάνει μία σύγκριση μεταξύ του κήπου της Εδέμ, όπου βρισκόταν το δέντρο της ζωής του κήπου, που είχε κλείσει από τη φρουρά των χερουβείμ: «Αφού, λοιπόν, έδιωξε τον άνθρωπο, έβαλε στα ανατολικά του κήπου τα χερουβείμ και το πύρινο περιστρεφόμενο ξίφος, για να φυλάνε το δρόμο, που οδηγούσε στο δέντρο της ζωής» (Γεν.3, 24) και της Αειπαρθένου η οποία βλέπει να ανθίζει το Δέντρο της Ζωής, δηλαδή τον Χριστό, τον Λόγο του Θεού. Το κείμενο υπογραμμίζει ότι το Δέντρο της Ζωής ανθίζει μέσα στο σπήλαιο, δηλαδή κρυμμένο μέσα στο μυστήριο: το Δέντρο της Ζωής θα εμφανιστεί στους ανθρώπους, καθαρά και ορατά, όταν οι άνθρωποι θα το δουν, όχι πια μέσα στο σπήλαιο, αλλά επάνω στο όρος, δηλαδή υψωμένο πάνω στον σταυρό, στον Γολγοθά. Εκεί, για όποιον παραμένει στο σπήλαιο, στο σκοτάδι, κάτω από το σταυρό, βρίσκεται το κρανίο του γέροντα Αδάμ. Στην Καινή Διαθήκη μερικές θεοφανίες παρουσιάζονται μέσα στο μυστήριο (η Γέννηση του Ιησού, ο Λόγος του Θεού, το βάπτισμα του Ιησού στον Ιορδάνη ποταμό), ας θυμηθούμε ότι και η εικονογραφία παρουσιάζει αυτές τις θεοφανίες μέσα στο σπήλαιο, στο σκοτάδι του ποταμού Ιορδάνη, στην άβυσσο του Άδη, ενώ άλλες θεοφανίες παρουσιάζονται με τρόπο καθαρό, σε ανοικτό χώρο επάνω στο όρος: η Μεταμόρφωση του, η Σταύρωσή του, η Ανάληψή του.
Το δεύτερο μέρος του τροπαρίου: «Παράδεισος καὶ γάρ, ἡ ἐκείνης γαστήρ, ἐδείχθη νοητός, ἐνᾧ τὸ θεῖον φυτόν, ἐξ οὗ φαγόντες ζήσομεν, οὐχὶ δὲ ὡς ὁ Ἀδὰμ τεθνηξόμεθα…» δηλαδή η γαστέρα της αποδείχθηκε πνευματικός παράδεισος, μέσα στον οποίο (βρίσκεται ο θεϊκός καρπός, από τον οποίο, αν θα φάμε, θα ζήσουμε και δεν θα πεθάνουμε όπως ο Αδάμ.. Το τροπάριο αναπτύσσει την παρομοίωση ανάμεσα στον Παράδεισο και τα σπλάχνα της Μαρίας. Και εδώ έχουμε στη βάση ένα βιβλικό κείμενο το εδάφιο Γεν.2, 8 «Ύστερα ο Κύριος ο Θεός φύτεψε ένα κήπο στην Εδέμ προς την Ανατολή. Έκανε να βλαστήσουν από τη γη όλα τα είδη των δέντρων… Στη μέση του κήπου ήταν το δέντρο της ζωής…» Και ακόμα ένα άλλο εδάφιο Γεν.2, 16 «Κύριος ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο αυτή την εντολή «Απ’ όλα τα δέντρα του κήπου μπορείς να τρως. Από το δέντρο όμως της γνώσης του καλού και του κακού να μη φας, γιατί την ίδια μέρα που θα φας απ’ αυτό, εξάπαντος θα πεθάνεις». Ενώ το δέντρο του Παραδείσου για τον Αδάμ έγινε πηγή θανάτου αντίθετα από τα σπλάχνα της Μαρίας, άνθισε ο Καρπός της ζωής για όσους τρώνε από αυτόν τον καρπό: «Εγώ είμαι ο Άρτος της Ζωής…» λέει ο Ιησούς στο Ιω.6, 35.
Στο σημείο τούτο θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή σας στην παρουσία της Αειπαρθένου Μαρίας της Θεοτόκου, στην ιερουργία της Θείας Λειτουργίας, μία παρουσία πολύ ιδιαίτερη, από την μερίδα του άρτου, η οποία τίθεται «στα δεξιά του Αμνού», μέσα στον δίσκο της προθέσεως, μέχρι το συμπέρασμα των διαφόρων δεήσεων και μέχρι την πρώτη ανάμνηση μετά την επίκληση. Η Αειπάρθενος Μαρία παρουσιάζεται και ονομάζεται πάντοτε ως Θεοτόκος, δηλαδή ως μητέρα του Θεού, δηλαδή ως συνδεόμενη άμεσα και αδιαχώριστα με το μυστήριο της Ενσαρκώσεως του Λόγου του Θεού: Αυτή είναι το όργανο της Ενσαρκώσεως και ο σπουδαιότερος ανθρώπινος αυτόπτης μάρτυρας, (στην εικόνα των Χριστουγέννων η Μαρία κοιτάζει το νεογέννητο) και μ’ αυτήν την έννοια η Θεοτόκος είναι παρούσα στην ιερουργία της Θείας Λειτουργίας, δηλαδή κατέχει μία θέση οφειλόμενη στη θεία της μητρότητα. Τη Μητέρα του Θεού την επικαλούμαστε με ιδιαίτερο τρόπο αμέσως μετά την επίκληση, δηλαδή υπογραμμίζουμε ότι το Άγιο Πνεύμα, το οποίο μέσα στα σπλάχνα της έκανε τον Λόγο του Θεού να γίνει «σάρκα», δηλαδή να γίνει άνθρωπος, το ίδιο αυτό Άγιο Πνεύμα μεταβάλλει τώρα τον άρτο και τον οίνο σε Σώμα και Αίμα του Χριστού.
Το τρίτο μέρος του τροπαρίου: «Χριστὸς γεννᾶται, τὴν πρὶν πεσοῦσαν, ἀναστήσων εἰκόνα…» περιλαμβάνει ένα συμπέρασμα καθαρά χριστολογικό. Έχουμε και εδώ βιβλικά κείμενα να υπογραμμίσουμε: ο άνθρωπος ο οποίος πλάσθηκε κατ’ εικόνα του Θεού (Γεν.1, 26) επανέρχεται στην εικόνα την οποία είχε χάσει εξαιτίας της αμαρτίας (Κολ.3, 10) ο άνθρωπος Αδάμ, πλασμένος κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού, θα ξαναϋψωθεί (θα αναστηθεί) από τον ίδιο τον Χριστό, κατά την ημέρα του Πάσχα, επομένως το τροπάριο αυτό συνδέει τη γέννηση του Χριστού με το Πάσχα του Χριστού: ο Χριστός γεννήθηκε για να ξανασηκώσει (να αναστήσει) την ξεπεσμένη εικόνα (του ανθρώπου).
Σπήλαιον εὐτρεπίζου·ἡ Ἀμνὰς γὰρ ἥκει, ἔμβρυον φέρουσα Χριστόν. Φάτνη δὲ ὑποδέχου, τὸν τῷ λόγῳ λύσαντα τῆς ἀλόγου πράξεως, ἡμᾶς τοὺς γηγενεῖς. Ποιμένες ἀγραυλοῦντες, μαρτυρεῖτε θαῦμα τὸ φρικτόν, καὶ Μάγοι ἐκ Περσίδος, χρυσὸν καὶ λίβανον καὶ σμύρναν, τῷ Βασιλεῖ προσάξατε· ὅτι ὤφθη Κύριος ἐκ Παρθένου Μητρός, ὃνπερ καὶ κύψασα, δουλικῶς ἡ Μήτηρ προσεκύνησε, καὶ προσεφθέγξατο τῷ ἐν ἀγκάλαις αὐτῆς. Πῶς ἐνεσπάρης μοι, ἢ πῶς μοι ἐνεφύης, ὁ λυτρωτής μου καὶ Θεός;
Ίσως να διερωτάσθε: γιατί σας παρουσιάζω και διαβάζω μαζί σας αυτά τα κείμενα; Όπως σας έλεγα από την πρώτη μέρα, το κάνω γιατί τα κείμενα αυτά είναι μία μυσταγωγία στα μυστήρια της πίστεως μας. Είναι κείμενα, τα οποία φέρνουν μπροστά μας, ως «προσωπικότητες», ως «πρωταγωνιστές», όχι μόνο πρόσωπα, αλλά και στοιχεία, τα πράγματα που γίνονται τύπος, εικόνα μιας άλλης πραγματικότητας. Ποια είναι όλα αυτά: οι «προσωπικότητες» τα πράγματα, που εμφανίζονται στο κείμενό μας; Το σπήλαιο, η φάτνη, οι ποιμένες, οι μάγοι, η Μητέρα του Θεού, με τον τίτλο της Αμνάδας, της Παρθένας και της Μητέρας.
Το τροπάριο είναι όλο μία παράφραση των ευαγγελικών κειμένων Λκ.2 και Μτθ.2 Οι διάφορες μορφές, που εμφανίζονται στο κείμενο, μετά από τον πρωταρχικό και κύριο λόγο τους: το σπήλαιο που υποδέχεται, η φάτνη με το περιεχόμενό της… γίνονται τύπος, μορφή, μιας άλλης πραγματικότητας. Σημειώστε ότι το σπήλαιο αναφέρεται στο δεύτερο πρόσωπο: «εσύ σπήλαιον ευτρεπίζου…», χρησιμοποιείται η ελληνική προστακτική ευτρεπίζου, που μπορεί να ερμηνεύεται «προετοιμάσου κατάλληλα», «με τρόπο αντάξιο..» «να είσαι έτοιμο». Κατά βάθος όταν λέμε στο σπήλαιο «να είσαι έτοιμο», «προετοιμάσου» το λέμε στην ίδια την Εκκλησία: το σπήλαιον γίνεται ο τύπος, η μορφή της Εκκλησίας. Για να υποδεχθεί ποιον; Τον Χριστό, τον αμνό, ο οποίος οδηγείται στη Μητέρα του, την αμνάδα, ένας τίτλος που θα τους δοθεί και στα τροπάρια της Μεγάλης Εβδομάδας. Εδώ το τροπάριο επαναλαμβάνει το κείμενο του Ιω. 29, 36, ο τίτλος της Αμνάδας για τη μητέρα του Θεού συνδέεται με τη θείας της μητρότητα. Να προετοιμαστούμε κατάλληλα: είναι επίσης αυτό που κάνουμε στη Θεία Λειτουργία (συμβολικά στη μεγάλη είσοδο), και είναι αυτό που οφείλουμε να ζούμε όλοι εμείς, οι χριστιανοί, οι οποίοι λαβαίνουμε τα Τίμια Δώρα κάθε μέρα. Αφήστε να αντηχήσει μέσα στην καρδιά σας αυτό το ευτρεπίζου.
Όσο για την εικόνα της φάτνης: θυμηθείτε ότι η εικονογραφία παρουσιάζει τη φάτνη σαν ένα τάφο, σαν μία σαρκοφάγο. Το τροπάριο τη συνδέει με ένα λογοπαίγνιο πολύ ωραίο: «αυτός ο οποίος με τον λόγο απελευθέρωσε εμάς, τους κατοίκους της γης, από την παράλογη δραστηριότητά μας (τὸν τῷ λόγῳ λύσαντα τῆς ἀλόγου πράξεως, ἡμᾶς τοὺς γηγενεῖς). Αυτός ο οποίος με τον λόγο απελευθερώνει τη χωρίς λόγο δραστηριότητα μας. Η σωτηρία του Χριστού μας φέρνει, ή μας ξαναφέρνει στον ίδιο τον Χριστό. Ο Λόγος μας ξαναδίνει τη δύναμη της λογικής, τη δύναμη του ίδιου του Λόγου.
Από τους ποιμένες, οι οποίοι αγρυπνούν στους κάμπους, μέσα στη μοναξιά το κείμενο ζητά να γίνουν μάρτυρες, θα μπορούσαμε να πούμε αυτόπτες μάρτυρες, του μυστηρίου φαίνεται σαν το κείμενο να ήθελε να μας πει ότι οι ποιμένες πέρασαν από την απομόνωση στη αδελφική κοινωνία. Ο Άγιος Εφραίμ του Σιρου βλέπει στους ποιμένες αυτούς (Λκ.2) την εικόνα των μοναχών, των απομονωμένων, αυτών που κατοικούν στην ύπαιθρο, έξω από τις πόρτες, και δίνουν μαρτυρία για το μυστήριο της Ενσαρκώσεως. Σημειώστε ακόμα στο τροπάριο την παρουσία των μάγων, οι οποίοι προσφέρουν τα δώρα τους, οι μάγοι αυτοί βλέπονται πάντοτε σε παραλληλισμό με τις τρεις γυναίκες μυροφόρες, οι οποίες προσφέρουν τα δώρα τους σ’ Εκείνον, ο οποίος μια μέρα θα φιλοξενείται από ένα άλλο σπήλαιο, από μία άλλη φάτνη, από τον τάφο του.
Το συμπέρασμα του τροπαρίου συγκεντρώνεται στην Αειπάρθενο Μαρία, με εικόνες αντιθετικές: τον Κύριο ο οποίος εμφανίζεται από την Παρθένα και Μητέρα…» την Μητέρα η οποία ως δούλη του Κυρίου της λατρεύει τον υιό της. Όλοι εμείς είμαστε δούλοι του Κυρίου. Επομένως το τροπάρια είναι μία πολύ καθαρή ομολογία πίστεως δεν λέει: «ο Ιησούς γεννιέται από την Μαρία αλλά εσκεμμένα ομολογεί: ο Κύριος εμφανίζεται φανερώνεται από την Παρθένο Μαρία».
Πρόκειται αναμφισβήτητα για ένα ωραίο κείμενο, αλλά όχι μόνο αυτό. Πρόκειται για ένα κείμενο το οποίο αναφέρεται στον καθένα μας, το οποίο επιστρατεύει όλους τους χριστιανούς. Γιατί πίσω από το κείμενο βρίσκεται το ευαγγέλιο του Χριστού, το μυστήριο της γεννήσεως του, της ενσαρκώσεως του, της ζωής του ανάμεσά μας. Στη συνέχεια θα σας έλεγα ότι το σπήλαιο είναι ο τύπος της Εκκλησίας, της εκκλησιαστικής κοινότητας, από την οποία ζητά «να είναι έτοιμη» το ίδιο σπήλαιο είναι ο τύπος του καθενός μας, ο τύπος της ανθρώπινης φύσεως, προς την οποία επίσης απευθύνεται η προστακτική εκείνη του «ευτρεπίζου».